„Mówi wszystkimi językami, korzysta ze wszystkich stypendiów, a garnitury nosi tak, że przychodzi śmiać się przez łzy” – tak Villema Ernitsa, trzydziestopięcioletniego językoznawcę z Uniwersytetu w Tartu i działacza społecznego scharakteryzował w 1926 roku estoński pisarz Karl August Hindrey w swoim zbiorze felietonów Kaasaegsed („Współcześni”). Sześć lat później Ernits rozpoczynał pracę na Uniwersytecie Warszawskim, obejmując pierwszy lektorat języka estońskiego na tej uczelni. W Warszawie spędził siedem lat. W tym czasie udało mu się rozwinąć nauczanie swojego ojczystego języka na skalę, którą uniwersytet zdołał przywrócić dopiero 70 lat po wyjeździe Estończyka z Polski.
Villem Ernits trafił do Warszawy dzięki swojemu szczęściu do stypendiów oraz zamiłowaniu do nauki języków obcych. W 1930 roku z oficjalną wizytą przyjechał do Estonii polski prezydent Ignacy Mościcki. Jednym z punktów wizyty był Uniwersytet w Tartu. Postanowiono wówczas, że w ramach zacieśniania stosunków kulturalnych między dwoma państwami estońska uczelnia wydeleguje na kilka miesięcy do Warszawy jedną osobę, by ta nauczyła się języka polskiego i zaznajomiła z polską kulturą. Koszty pobytu Estończyka nad Wisłą miała pokryć strona polska. Wybór padł na Ernitsa, wykładowcę ze slawistyki, który wcześniej liznął nieco polszczyzny na uniwersyteckim kursie prowadzonym przez Leonharda Masinga. Ernits był poliglotą, więc to, że miał opanowane podstawy polskiego, nie było w jego wypadku niczym nadzwyczajnym. Chętnie poznawał nowe języki, przyswajał je z łatwością, a ponadto prowadził badania naukowe dotyczące języków słowiańskich i znajomość polskiego przydawała mu się w pracy.
Ernits przyjechał do Polski pod koniec 1930 roku. Jego pobyt stypendialny nie trwał długo, slawista wrócił do Estonii w pierwszych miesiącach kolejnego roku. Inwestycja rządu polskiego zwróciła się z nawiązką. Ernits odebrał solidne wykształcenie polonistyczne, uczęszczając na zajęcia prowadzone przez czołowych warszawskich uczonych. Język opanował w takim stopniu, że zaczął przekładać na polski estońską poezję. Nawiązał również szereg kontaktów, w tym między innymi z profesorem językoznawstwa Witoldem Doroszewskim, którego po latach wymieni jako jednego z ważniejszych spotkanych w życiu naukowców. Przede wszystkim jednak poznał osoby, które chciały uczyć się u niego estońskiego. Na ich wniosek zgłosił władzom Uniwersytetu Warszawskiego pomysł otwarcia lektoratu. Uniwersytet wyraził zgodę i jesienią 1932 roku ruszył pierwszy kurs.
Edukacja Villema Ernitsa
W chwili rozpoczęcia pracy na UW Villem Ernits miał 41 lat i szereg doświadczeń w rozmaitych dziedzinach. O jego wielostronnej działalności tak pisał Hindrey we wspomnianym już tekście: „Kręci się po parlamencie, Zanarwiu, ziemi Setu, Węgrzech, Ameryce i organizacjach abstynenckich, chodzą też słuchy, że jest docentem na uniwersytecie”.
Ernits urodził się w 1891 roku we wsi Pala leżącej w okolicach jeziora Pejpus, w rodzinie chłopskiej. W szkole radził sobie znakomicie: na szczeblu podstawowym dwukrotnie przenoszono go do wyższej klasy, a tartuskie gimnazjum ukończył z wyróżnieniem i mocno rozwiniętymi zainteresowaniami językowymi. Chciał studiować języki ugrofińskie, a ponieważ Uniwersytet w Tartu nie oferował wówczas kształcenia w tym zakresie, był gotów wyruszyć na dalszą edukację do Helsinek. Otworzyła się jednak przed nim możliwość uzyskania w Tartu wysokiego stypendium, został więc w rodzinnych stronach. W 1979 roku w rozmowie z Hillarem Palametsem tak oto wspominał wybór kierunku studiów: „Początkowo zapisałem się na historię. Nieco później zacząłem studiować filologię słowiańską, ponieważ myślałem, że języki słowiańskie mają dużo punktów stycznych z naszymi językami“. Po skończeniu studiów został na uniwersytecie i dalej zajmował się językami słowiańskimi, wciąż jednak rozwijając swoje zainteresowania ugrofinistyczne. W tamtych czasach był również silnie zaangażowany w działalność na rzecz trzeźwości, regularnie pisywał artykuły do różnych czasopism, a także zasiadał w Estońskim Zgromadzeniu Konstytucyjnym i pierwszym Zgromadzeniu Narodowym. W drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku często wyjeżdżał, czy to w celach naukowych, czy to w ramach swojej działalności społecznej, żaden z jego zagranicznych pobytów nie trwał jednak długo.
Lektorat estoński na Uniwersytecie Warszawskim
Pierwszy kurs prowadzony przez Villema Ernitsa na Wydziale Humanistycznym UW otworzył się jesienią 1932 roku. Nauczanie estońskiego na warszawskim uniwersytecie początkowo odbywało się w skromnym zakresie: utworzono jedną grupę, która spotykała się na zajęciach raz w tygodniu na dwie godziny. Taki wymiar godzin był przewidziany dla wszystkich lektoratów prowadzonych na UW. W kolejnym roku akademickim zajęcia z estońskiego zostały zawieszone, ponieważ Ernits musiał wrócić do Tartu, by zająć się swoim doktoratem. Po powrocie do Warszawy Estończyk postanowił utworzyć dwie grupy, początkującą i zaawansowaną, tak by studenci z jego pierwszego rocznika mogli kontynuować naukę. Od tamtej pory do końca trwania lektoratu, czyli do 1939 roku, słuchacze Ernitsa mieli możliwość uczestniczenia w dwuletnim kursie. Wkrótce też lektor zaczął prowadzić swoje zajęcia w zwiększonym wymiarze. Od roku akademickiego 1935/36 każda z grup spotykała się już na cztery godziny w tygodniu. Lektorat w podstawowym zakresie był finansowany przez polskie Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, nikt jednak nie płacił Ernitsowi za nadgodziny. Zainteresowanie lekcjami estońskiego było znaczne od samego początku i nie malało wraz z upływem czasu. W pierwszym roku pracy Ernitsa na UW kurs rozpoczęło dziewięcioro słuchaczy, w ostatnim zaś w grupie początkującej uczyło się dwanaście osób, a w zaawansowanej cztery. Na lektorat, dzięki zgodzie dziekana, mogli się zapisywać nie tylko studenci UW, lecz również zainteresowani z innych warszawskich uczelni.
Kto się zgłaszał na zajęcia do Villema Ernitsa? Lektorat przyciągał przede wszystkim osoby o zainteresowaniach filologicznych lub etnograficznych, w grupie słuchaczy znalazł się jednak również student handlu. W pierwszym roku funkcjonowania kursu w lekcjach estońskiego uczestniczyło kilku naukowców: para asystentów, jeden doktor i jeden magister narodowości bułgarskiej. W artykule napisanym w 1936 roku dla czasopisma Välis-Eesti Ernits wymienił z nazwiska czworo swoich studentów: Franciszka Kapelińskiego, Wacława Ciechalskiego oraz rodzeństwo Higierów. Kapeliński i Ciechalski rozpoczęli naukę estońskiego w pierwszym roku funkcjonowania lektoratu, a po przerwie spowodowanej nieobecnością lektora kontynuowali naukę w grupie zaawansowanej. Każdy z nich, dzięki pomocy Ernitsa, spędził trochę czasu w Estonii. Po dwuletnim kursie Kapeliński swobodnie posługiwał się językiem i był dobrze zorientowany w sprawach estońskich, czemu dawał wyraz w swojej działalności dziennikarskiej. Wacław Ciechalski, student historii na UW, również nieźle opanował język. Interesował się etnografią, problemem mniejszości narodowych w Estonii, a także innymi językami i kulturami ugrofińskimi. Ubolewał nad tym, że z powodu sesji egzaminacyjnej nie mógł wziąć udziału w międzynarodowym kongresie ugrofinistycznym, który w czerwcu 1936 roku odbywał się w Tallinnie. Ciechalski przesłał wówczas pozdrowienia uczestnikom kongresu, opublikowane w lipcowym numerze estońskiego czasopisma studenckiego Üliõpilasleht. Kira Higierówna i jej brat byli z kolei słuchaczami z późniejszego rocznika, wiosną 1936 roku dopiero kończyli drugi rok nauki. Pochodzili najprawdopodobniej z Grodna, a na zajęcia prowadzone przez Ernitsa zapisali się, ponieważ ich matka była Estonką. Ze swoim nauczycielem utrzymywali kontakt jeszcze kilka lat po ukończeniu kursu. Według relacji zamieszczonej w 8. numerze Przeglądu Polska-Finlandia-Estonia Kira brała 24 lutego 1938 roku udział w obchodach 20. rocznicy uzyskania przez Estonię niepodległości i podczas uroczystości „zadeklamowała wiersze estońskie w oryginale i w tłumaczeniu p. V. Ernitsa”. Grupy prowadzone przez Estończyka były zróżnicowane pod względem narodowościowym: oprócz Polaków, wspomnianego Bułgara i osób pochodzenia estońskiego w lektoracie uczestniczyli Żydzi, Ukraińcy, Niemcy i Litwini.
Lektor dbał o rozwój językowy swoich kursantów i organizował dla nich pobyty letnie w Estonii, które nazywał „praktykami językowymi”. Praktyki polegały na tym, że student spędzał lato, mieszkając u estońskiej rodziny i wykonując dla swoich gospodarzy drobne prace. Koszty przejazdu praktykanta pokrywało polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Jako pierwszy wyjechał Franciszek Kapeliński w lipcu 1933 roku. O jego przyjeździe do Estonii informował ogólnokrajowy dziennik Postimees: „W środę rano do Tartu przybył stud. Fr. Kapeliński z Warszawy w celu doskonałego opanowania języka estońskiego. P. Kapeliński zaznajomił się z językiem estońskim na Uniwersytecie Warszawskim podczas wykładów p. W. Ernitsa. P. Kapeliński został zaproszony w gości przez przewodniczącego Sądu Najwyższego p. Partsa. Później p. Kapeliński odwiedzi także prezesa Towarzystwa Estońsko-Polskiego p. Einbunda oraz innych działaczy Towarzystwa w Tallinnie. Przed wyjazdem z Estonii p. Kapeliński wystąpi z odczytami o Polsce podczas spotkań organizacji studenckich z Tartu i Tallinna”.
Działalność pozauniwersytecka
Ernits w pierwszym roku swojej pracy w Polsce uczył języka estońskiego nie tylko na uniwersytecie, lecz również prowadził kurs dla członków Związku Strzeleckiego. Decyzja o zorganizowaniu takich zajęć była wynikiem współpracy między polską organizacją a jej estońskim odpowiednikiem, Kaitseliitem. Kurs trwał od jesieni do wiosny i kończył się egzaminem. W maju 1933 roku na łamach czasopisma Kaitse kodu! Ernits informował, że w zajęciach początkowo uczestniczyło 20 osób, a potem ich liczba nieznacznie spadła. W styczniu jedną z lekcji odwiedził dowódca Kaitseliitu generał Johannes Roska. Ernits miał nadzieję, że jego kursanci ze Związku wyjadą latem na miesiąc do Estonii i wezmą udział w festiwalu pieśni. Szykował się też do tego, by jesienią otworzyć kurs dla kontynuujących naukę. Tego planu nie udało się jednak zrealizować, ponieważ po wakacjach 1933 roku Ernits został w Tartu. Kiedy po rocznej przerwie wrócił do Polski, najprawdopodobniej nie udało mu się odnowić współpracy ze Związkiem Strzeleckim.
Z pewnością jednak Estończykowi udało się otworzyć drugi uniwersytecki lektorat. Od połowy lat 30. uczył na UW dwóch języków: estońskiego i fińskiego. Aby zapewnić swoim studentom z obu lektoratów dostęp do potrzebnych książek, doprowadził do powstania przy Wydziale Humanistycznym Biblioteki Fińsko-Estońskiej. Kuratorem zbioru został Stanisław Szober, kierownik Seminarium Językoznawstwa Indoeuropejskiego. Krótko po powstaniu biblioteki Ernits pisał na łamach Välis-Eesti, że kuratela profesora Szobera ma jedynie charakter tymczasowy, w planach jest bowiem utworzenie Katedry Ugrofinistyki.
Ernits nazwał bibliotekę pierwszym polsko-fińsko-estońskim przedsięwzięciem kulturalnym. Dziewięć miesięcy po utworzeniu tej instytucji, w grudniu 1936 roku, ukazał się pierwszy numer Przeglądu Polsko-Fińsko-Estońskiego. Było to czasopismo, zgodnie z podtytułem, „poświęcone zagadnieniom intelektualnym, kulturalnym i gospodarczym w Polsce, Finlandii i Estonii”. Ernits tak opowiadał Hillarowi Palametsowi w 1979 roku o swoim udziale w tworzeniu pisma: „(…) wpadłem na pomysł założenia czasopisma fińsko-estońsko-polskiego. Istniały Towarzystwa Polsko-Estońskie i Polsko-Fińskie. Rozpocząłem z nimi rozmowy, zgodzili się i dzięki ich wsparciu został założony Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński. Polacy mieli pieniądze i papier, więc udało się stworzyć ukazujące się cztery razy do roku [w rzeczywistości czasopismo ukazywało się trzy razy do roku, jeden numer był podwójny – przyp. aut.] ładnie ilustrowane czasopismo.Prawnie odpowiadali za nie Polacy. Ja byłem redaktorem prowadzącym, zamawiałem artykuły z Estonii, Finlandii i Polski oraz załatwiałem ich tłumaczenie na język polski”. Ernits sam też pisał teksty do Przeglądu, głównie o tematyce ugrofińskiej i sprawach naukowych.
Jeden z artykułów opublikowanych przez estońskiego lektora w Przeglądzie został przez niego później rozbudowany i wydany nakładem Biblioteki Fińsko-Estońskiej w formie książkowej. W ten sposób powstała pierwsza polskojęzyczna publikacja prezentująca rodzinę języków ugrofińskich. Książeczka „Polska a Ugrofinnowie i ruchy ugrofińskie” oprócz zagadnień językowych opisuje kulturę i historię wszystkich ludów ugrofińskich, zawiera też, rzecz jasna, obszerny fragment poświęcony Estończykom.
Ernits planował również wydanie tomu poświęconego wyłącznie Estonii. W rozmowie z Palametsem powiedział, że tom był gotowy, wybuch wojny spowodował jednak, że nigdy się nie ukazał.
Lektor opuścił Polskę w połowie września 1939 roku, kiedy umożliwiono ewakuację wszystkim cudzoziemcom przebywającym w bombardowanej stolicy. Wrócił do Tartu i prawdopodobnie już nigdy więcej nie odwiedził Warszawy. Po powrocie do Estonii pracował na Uniwersytecie w Tartu. Zmarł w 1982 roku, 23 lata po przejściu na emeryturę, nieprzerwanie jednak uczestniczył w życiu swojej uczelni.
Prowadzony przez niego lektorat na Uniwersytecie Warszawskim uważa się za pierwszy publiczny kurs estońskiego w Polsce. W 1933 roku Ernits pisał jednak w Kaitse kodu!, że „nauczanie estońskiego w Polsce zapoczątkował Instytut Wschodni w Wilnie. Tam kilka lat temu uczono języka estońskiego. Lektorem był jakiś polski student, który wcześniej przebywał w Estonii”. Wileński lektorat musiał jednak istnieć bardzo krótko, ponieważ Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej założono w 1930 roku, a więc zaledwie trzy lata przed tekstem Ernitsa.
Nauczanie języka estońskiego współcześnie
Po wyjeździe Estończyka z Warszawy polskie uczelnie przez wiele lat nie oferowały estońskiego lektoratu. W 1996 roku w Katedrze Filologii Węgierskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego zaczął pracować estoński poeta i tłumacz Aarne Puu. Od tamtego czasu każdy student krakowskiej hungarystyki poznaje podstawy języka estońskiego. Podstawy są całkiem solidnie, bowiem obowiązkowy kurs trwa aż trzy lata, w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. W 2020 roku lektorat przejęła Silvia Sokk. Po 2005 roku języka estońskiego mogli się uczyć również studenci filologii fińskiej na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajęcia miały charakter fakultatywny, a prowadził je językoznawca i ugrofinista Robert Bielecki, który miał za sobą kilkuletni pobyt na Uniwersytecie w Tartu. W latach 2009–2011 opublikował nawet serię pomocy dydaktycznych do kursu estońskiego na poziomie podstawowym: podręcznik, ćwiczenia i słownik.
Jak wygląda sytuacja na uczelni, w której nauczanie, dzięki Ernitsowi, ma najdłuższą tradycję? Kiedy w 1952 roku powstała na UW Katedra Hungarystyki, jej kierownik, Jan Reychman, marzył o zrealizowaniu przedwojennych planów Ernitsa i rozwinięciu studiów ugrofińskich. Ten cel udało się osiągnąć dopiero w 2007 roku. Obok filologii węgierskiej uruchomiono wówczas studia fińskie oraz zatrudniono w katedrze lektora języka estońskiego. Jako pierwsza objęła to stanowisko Leila Kubínyi, po niej do Warszawy przyjechała Svetlana Kass, a od 2017 roku lektorem języka estońskiego na UW jest René Virks. Każdy student warszawskiej hungarystyki i fennistyki ma szansę uczestniczyć w dwuletnim kursie prowadzonym w wymiarze czterech godzin tygodniowo. Lektor prowadzi również zajęcia ogólnouniwersyteckie, z języka, kultury lub literatury. Nieco wcześniej niż w Katedrze Hungarystyki kurs estońskiego pojawił się w ofercie dydaktycznej innej jednostki UW, Szkole Języków Wschodnich. W latach 2003–2010 estoński lektorat w Szkole prowadziła Ruta Bergman. Zajęcia były dostępne dla wszystkich studentów UW i odbywały się w podobnym zakresie co lektorat organizowany przez hungarystykę.
„W nauce są dwa typy ludzi – jedni są siewcami, inni żniwiarzami. Villem Ernits był wielkim siewcą” – tak podczas uroczystości z okazji 90. urodzin Ernitsa jubilata scharakteryzował Jurij Łotman, światowej sławy semiotyk z Tartu. Ernits nie zrobił kariery naukowej, nie uzyskał nawet stopnia doktora. W latach powojennych zasłynął jako stały bywalec wszystkich obron doktorskich na rodzimym uniwersytecie, niezależnie od tego, której dziedziny dotyczyły. Zawsze zadawał pytania. Żartował, że robił to po to, by mieć prawo do udziału w organizowanych po obronach przyjęciach, na których potem najadał się do syta, ratując w ten sposób swój domowy budżet. Żarty żartami, pewne jest jednak, że jako emeryt nie opływał w dostatki. Jego praca nie przyniosła mu wiele wymiernych korzyści, lecz niewątpliwie okazała się bardzo pożyteczna dla innych, w tym dla Polaków i sprawy estońskiej w Polsce.
Bibliografia
- Obchody w Polsce z okazji 20-ej rocznicy niepodległości Estonii. Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński, 1938, 8. 51–52.
- Ciechalski, Wacław. Tervitusi Soome-Ugri Kultuurkongressile Poolast. Üliõpilasleht, 1936, 7. 217.
- Ernits, Villem. Polska a Ugrofinnowie i ruchy ugrofińskie. Warszawa, 1938.
- Ernits, Villem. Välis-Eesti teateid Poolast. Välis-Eesti, 1936, 6. 171.
- Keeltest ja maailmast. Keel ja kirjandus, 1971, 7. 429–430.
- Pullat, Raimo. Od Wersalu do Westerplatte. Stosunki estońsko-polskie w okresie międzywojennym. Kraków, 2003.
- Sindetskaja, Natalia. Polsko-estońskie stosunki kulturalne w latach 1919–1939. Tallinn, 2008.
Źródła cytatów
- Esimene poola üliõpilane saabus Tartu eesti keelt õppima. Postimees, 21.07. 1933. 5.
- Ernits, Villem. Eesti ja Poola keelelised suhted. Kaitse kodu!, 1933, 8. 214–215.
- Kurs, Ott. Villem Ernitsa ideaalid. Vooremaa, 2014, 4. 4.
- Palamets, Hillar. Mälestusi Villem Ernitsast. Ajalooline Ajakiri, 1999, 105/2. 123–130.
- Palamets, Hillar. Veel Villem Ernitsast. Tartu Ekspress, 2014, 6. 4.
