Początkowo konstytucja Estonii nie przyznała prezydentowi silnej pozycji. Przewidywała ona jednoczesną z pierwszymi wyborami parlamentarnymi elekcję prezydenta. Zwycięzca musiał uzyskać ponad połowę głosów wyborców. Jeżeli ten warunek nie został spełniony, to prezydenta wybierał parlament spośród dwu kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów1. Tak też się stało i zgodnie z tradycją systemu parlamentarnego prezydent jest wybierany przez Zgromadzenie Państwowe – Riigikogu. Jeżeli natomiast w parlamencie zabraknie wymaganej większości dwóch trzecich, to wyboru dokonuje kolegium wyborcze, złożone z przedstawicieli parlamentarzystów i samorządów lokalnych2.
Kadencja wynosi 5 lat, a ponowny wybór dopuszczalny jest tylko raz. Opróżnienie urzędu następuje min. w wyniku uprawomocnienia się sądowego wyroku skazującego prezydenta. Tekst konstytucji nie zawiera natomiast postanowień o odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta, powierzając tylko Sądowi Państwowemu właściwość do orzeczenia trwałej niezdolności prezydenta do pełnienia obowiązków3. Podobnie dzieje się, gdy zrezygnuje on dobrowolnie, umrze lub obejmie urząd następca. W okresach niezdolności (trwałej lub czasowej) prezydenta do pełnienia obowiązków lub przedterminowego wygaśnięcia pełnomocnictw, ciągłość władzy zapewnia przewodniczący Riigikogu (wstrzymaniu na ten czas ulęgają jego pełnomocnictwa jako przewodniczącego). Nie wchodzi on jednak w pełnię praw urzędu prezydenckiego. Bez zgody Sądu Państwowego nie może rozpisać przedterminowych wyborów do parlamentu, ani też odmówić opublikowania ustawy. Brak zdolności prezydenta do wypełniania obowiązków w czasie dłuższym niż 3 miesiące (o trwałej niezdolności orzeka Sąd Państwowy), jak również przedterminowe wygaśnięcie pełnomocnictw obliguje Riigikogu do przeprowadzenia (w ciągu 14 dni) przedterminowych wyborów prezydenckich. Tryb głosowania jest identyczny, jak przy wyborach zwyczajnych4.
Przesłankami możliwości ubiegania się o urząd są obywatelstwo (z urodzenia) oraz ukończenie 40 lat. Z prawa zgłaszania kandydatur korzystają grupy deputowanych (minimum 1/5 składu Riigikogu), a gdy powołano Kolegium Wyborców – także jego członkowie w liczbie 21 osób. Prezydentem zostaje kandydat, za którym opowiedziała się większość 2/3 członków Riigikogu. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganego poparcia, przeprowadza się druga turę głosowania (następnego dnia). Poprzedza ją ponowne zgłoszenie kandydatów. Brak rozwiązania w II turze prowadzi do zarządzenia w tym samym dniu III tury. Rywalizują w niej dwaj kandydaci, którzy w II turze uzyskali największe poparcie. Jeśli i to nie doprowadzi do wyłonienia prezydenta prawo wyboru przechodzi na wybrane specjalnie w tym celu (przez przewodniczącego Riigikogu) organ elekcyjny Kolegium wyborców5. W jego skład wchodzą członkowie Zgromadzenia Państwowego oraz przedstawiciele samorządów terytorialnych. Głosuje się na dwóch kandydatów, którzy w Riigikogu uzyskali największe poparcie. Kolegium może też wskazać własną kandydaturę. Wybór następuje większością głosów deputowanych biorących udział w głosowaniu. Jeśli w I turze głosowania żaden z kandydatów nie uzyska wymaganego poparcia, tego samego dnia przeprowadza się II turę. Uczestniczą w niej dwaj kandydaci, którzy otrzymali największą liczbę głosów. Szczegóły określa ustawa o wyborach Prezydenta Republiki6.
Prezydent przy obejmowaniu urzędu składa przed Zgromadzeniem Państwowym przysięgę na wierność narodowi, konstytucji i ustawom. Jej treść reguluje ustawa zasadnicza (art. 81). Wraz z objęciem urzędu przez wybranego kandydata wygasają z mocy prawa wszystkie jego pełnomocnictwa w organach elekcyjnych, administracyjnych, a także wstrzymane jest członkostwo partyjne7.
Zgodnie z konstytucją prezydent Estonii jest głową państwa i reprezentuje je w stosunkach międzynarodowych (atr. 77 i 78). Ustawa zasadnicza ukształtowała jego urząd nie tyle jako samodzielne ogniwo władzy, ile strażnika realizacji konstytucyjnie określonych zasad i mechanizmów. Szczegółowo opisano sytuacje oraz warunki, jakie muszą zostać spełnione, aby był on upoważniony do podjęcia określonych czynności. Część z nich odniesiono zresztą nie tyle do praw, co obowiązków. W pierwszej kolejności głowa państwa korzysta z prawa wnoszenia projektów zmian do konstytucji, ogłaszania oraz prawa weta do ustaw przyjętych przez parlament. Zwróconą i ponownie uchwaloną (w tym samym brzmieniu) przez Zgromadzenie Państwowe (Riigikogu) ustawę można zakwestionować przed Sądem Państwowym, jako niezgodną z konstytucją (art. 107). Ponadto do obowiązków prezydenta należy rozpisanie wyborów parlamentarnych oraz zwołanie i otworzenie pierwszego posiedzenia nowo wybranego Riigikogu. Może też zarządzić odbycie nadzwyczajnego posiedzenia parlamentu, a w sytuacjach szczególnych jest uprawniony (lub zobowiązany konstytucyjnie) do rozpisania przedterminowych wyborów parlamentarnych. Prezydent uczestniczy także w obsadzie personalnej najwyższych stanowisk w państwie. Uprawnienie to nie jest jednak samodzielne, ale wymaga ścisłego współdziałania z parlamentem, rządem, oraz innymi organami. Nawet w odniesieniu do desygnowania kandydata na premiera jego działanie, formalnie obwarowane licznymi wymogami, powinno uwzględniać stanowisko parlamentu, który upełnomocnia premiera i zatwierdza rząd. Prezydent powołuje (i odwołuje) członków rządu, zgłasza także kandydaturę na przewodniczącego Sądu Państwowego, przewodniczącego Rady Banku Estonii (Eesti Pank), kontrolera państwowego, kanclerza sprawiedliwości i głównodowodzącego sił obrony. Na wniosek innych organów mianuje prezesa Banku Estonii (kandydatura Rady Banku Estonii), sędziów (kandydatury Sądu Państwowego), dowództwo sił obrony (kandydatury rządu i dowódców sił zbrojnych). Po uzyskaniu akceptacji większości członków parlamentu może zainicjować procedurę pociągnięcia do odpowiedzialności karnej Kanclerza Sprawiedliwości. Prezydent posiada również kompetencje w dziedzinie polityki zagranicznej. Przede wszystkim reprezentuje państwo na zewnątrz, podpisuje dokumenty ratyfikacyjne, mianuje (i odwołuje) na wniosek rządu, przedstawicieli dyplomatycznych, nadaje tytuły dyplomatyczne oraz przyjmuje listy uwierzytelniające. W jego gestii znajduje się także prawo łaski8. Prezydent ma też prawo nadawania stopni dyplomatycznych i wojskowych oraz nagród państwowych9.
W ograniczony sposób wzrastają kompetencje prezydenta w sytuacjach nadzwyczajnych. W razie napaści zbrojnej na kraj, jeszcze przed podjęciem odpowiedniej uchwały przez parlament może wprowadzić on stan wojenny, ogłosić mobilizację i mianować głównodowodzącego sił obrony (art. 128). Podobnie w sytuacji tzw. pilnej konieczności, gdy nie ma możliwości zwołania Riigikogu, korzysta z prawa wydawania dekretów z mocą ustawy. Wymagają one jednak parafowania przez przewodniczącego Riigikogu i premiera. Nie oznacza to jednak kompetencji tworzenia prawa. Wszystkie dekrety wydane w takich sytuacjach muszą być bezzwłocznie przedłożone na najbliższym posiedzeniu parlamentu, który albo zatwierdzi je w formie ustawy, albo też je unieważni. Ponadto regulacje nie mogą dotyczyć wprowadzenia uzupełnień i zmian do konstytucji, kwestii podatków państwowych, budżetu oraz enumeratywnie wymienionych w konstytucji ustaw, których uchwalenie wymaga głosów większości deputowanych do Riigikogu (art. 110)10.
Pierwsze wybory
Swoistym fenomenem pozostaną zapewne pierwsze wybory prezydenckie. Odbyły się one podczas pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych i spełniły tylko funkcję swoistego sondażu. W ich trakcie najwięcej głosów zdobył dotychczasowy przewodniczący Rady Najwyższej, popierany przez „Bezpieczny Dom” Arnold Rüütel (42.7%) wyprzedzając kandydata bloku „Ojczyzna” Lennarta Meriego (28.8%). Warto tu także odnotować, że trzecie miejsce zdobył kandydat „Frontu Ludowego”, historyk ze Stanów Zjednoczonych – Rein Taagepera (23.8%). Najmniej głosów zdobyła przewodniczące Partii Niepodległości Narodowej Lagle Parek – 3.8% głosów11.
W głosowaniu w Riigikogu wygrał jednak Lennart Meri. Wybory te wskazały jednak bezbłędnie dwie najważniejsze postaci dla demokratycznych przemian w Estonii, a także dla odrodzonego urzędu prezydenta.
Lennart Meri
Pierwszym prezydentem, wybranym po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku, został Lennart Meri. Riigikogu dokonało tego wyboru 6 października 199212 w trakcie swojego pierwszego posiedzenia. Lennart Meri otrzymał 59 głosów, a Arnold Rüütel 31. Po tym fakcie ostatni premier rządu emigracyjnego – pełniący zarazem obowiązki prezydenta, Heinrich Mark, ogłosił zakończenie działalności estońskich instytucji państwowych na uchodźstwie13.
Lennart Meri urodził się w Tallinie jako syn estońskiego dyplomaty i tłumacza Grzegorza Piotra Meri i Alicji Meri. Rodzina spędziła wiele lat za granicą , min, w Berlinie i Paryżu14. Jako dwunastoletni chłopiec został deportowany wraz z rodziną na Syberię. Do Estonii powrócił w 1946 roku. Po powrocie ukończył historię na uniwersytecie w Tartu15. Koledzy ze studiów wspominają go jako osobę zupełnie samowystarczalną, którą podziwiali za znajomość języków. W czasach studenckich Meri władał już bowiem niemieckim, francuskim i rosyjskim. Angielskiego nauczył się samodzielnie – słuchając BBC16.
Po studiach pracował jako historyk i współpracował z Radiem Estonia. Był pisarzem i reporterem17. Ponadto w latach 1953 – 55 Meri pracował jako dramaturg w Teatrze Vanemiune18. Tłumaczył również na estoński prozę E.M. Remarque’a, G.Greene’a, A. Sołżenicyna19. Lennart Meri dużo również podróżował, min. po Ukrainie i Uzbekistanie (Samarkanda i Taszkient). Od 1963 do późnych lat 80tych Meri pracował dla „Tallinfilm”, jako reżyser i producent. Ponieważ, ze względu na cenzurę, w tych latach trudno było wydawać książki otwarcie krytykujące system, pierwszą publikacją Meriego była opowieść o jego podróżach do Azji Centralnej i po Pustyni Kara – Kum. W 1963 Meri wstąpił do Związku Literatów Estońskich. Jak większość estońskiej inteligencji utrzymywał także bardzo zażyłe relacje z intelektualistami z Finlandii20.
W 1988 Meri założył pozarządowy Instytut Estoński. Instytut miał na celu promocję kontaktów kulturalnych z Zachodem i wysyłanie estońskich studentów na studia za granicę. W tym samym roku w Estonii rozpoczęła się Śpiewająca Rewolucja21. W 1991 roku Meri został jednym z członków założycieli „Popularnego Frontu”, który współpracował z narodowymi partiami niepodległościowymi z Litwy i Łotwy22.
Karierę polityczną Meri rozpoczął w latach dziewięćdziesiątych, jako minister spraw zagranicznych w rządzie E. Savisaara (1990 – 1992). W 1992 roku został ambasadorem w Finlandii, ale funkcję tę sprawował jedynie pół roku. Od 1992 do 2000 roku sprawował urząd prezydenta Estonii23.
W trakcie drugiej kampanii wyborczej Meriemu zarzucano powiązania z KGB. Nie zburzyły one jednak reputacji prezydenta. Co więcej stał się on dla Estończyków gwarantem stabilności państwa w związku z aferą podsłuchową, która wybuchła w 199524. Meri doprowadził do szybkiego wyjaśnienia tej sprawy i skazania winnych. Ponadto nawiązał bardzo silną współpracę z Paktem Północnoatlantyckim i Unią Europejską. A dzięki swoim wizytom w Moskwie, już w 1994 roku, doprowadził do wycofania wojsk rosyjskich z terytorium Estonii25.
W trakcie swojej prezydentury Lennart Meri nie porzucił jednak literatury. W tym czasie powstała bowiem jedna z jego najbardziej znanych prac – Hőbevalgem. Jest to rekonstrukcja historii Estonii i regionu Morza Bałtyckiego26.
Z tej krótkiej charakterystyki wyłania się więc obraz niezmiernie ciekawej osobowości, jaką jest Lennart Meri. Śmiało można go zaliczyć do ludzi renesansu: starannie wykształcony, znający kilka języków obcych, historyk, podróżnik, etnograf, producent i reżyser teatralny i filmowy, pisarz, a przy tym niezwykle sprawny polityk, który odcisnął swoje znaczące piętno w historii swojego państwa. Warto tu tez zauważyć, że Estonia ma szczęście do nietuzinkowych postaci sprawujących urząd prezydenta.
Arnold Rüütel
Arnold Rüütel urodził się 10 maja 1928 na wyspie Saarema. Po ukończeniu Jäneda Agricultural College w latach 1949-50 pracował jako Główny Agronom w departamencie rolnictwa Wyspy Saarema. Pomiędzy 1955 a 1957 Arnold Rüütel był nauczycielem w Tartuskiej Szkole Mechanizacji Rolnictwa. A w 1957 roku został dyrektorem eksperymentalnej farmy prowadzonej przez Estoński Instytut Hodowli Zwierząt Domowych i Nauk Weterynaryjnych. W latach 1963 1969 był natomiast dyrektorem Modelowej Farmy Państwowej. Równolegle ukończył fakultet Nauk Rolnych w Estońskiej Akademii Rolniczej. W cztery lata po tym wydarzeniu, w 1969 roku Arnold Rüütel został wybrany rektorem Estońskiej Akademii Rolniczej. Oprócz wypełniania codziennych obowiązków rektora przyszły prezydent Estonii zaangażował się w badania naukowe27.
Od 1977 roku Arnold Rüütel piastował szereg wysokich urzędów państwowych zarówno w organach ustawodawczych, jak i wykonawczych. W 1983 roku został wybrany Przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej Estońskiej Republiki Radzieckiej28. Dzięki temu odegrał później bardzo istotną rolę, zarówno w przygotowaniu Estońskiej Deklaracji Niepodległości, jak i w jej przyjęciu (co nastąpiło 16 listopada 1988). Wydarzenie to było jednym z tych, które legły u podstaw późniejszego rozpadu Związku Radzieckiego. W owym czasie Rüütel zyskał także w świecie opinię obrońcy suwerenności Estonii w konflikcie z moskiewskimi władzami29.
W marcu 1990 roku Arnold Rüütel został ponownie wybrany do Rady Najwyższej Radzieckiej Republiki Estonii, a potem został jej przewodniczącym. Na stanowisku tym pozostał do 1992 roku. W tym czasie aktywnie poparł przyjęcie rezolucji „O Narodowym Statusie Estonii”. Rezolucja ta mówiła min., że władza radziecka w Estonii jest od początku nielegalna i uznaje się ją za narzuconą siłą okupację. Dokument zapowiadał też rozpoczęcie procesu przemian w państwie.
12 maja 1990 z inicjatywy Rüütela została założona Rada Państw Bałtyckich, której priorytetem stało się odzyskanie suwerenności przez wszystkie trzy Państwa Bałtyckie.
20 sierpnia 1991 Rada Najwyższa Estonii przyjęła rezolucję ogłaszającą niepodległość Estonii, a już 17 września 1991 Estonia stała się pełnoprawnym członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych. Bezkrwawe odzyskanie niepodległości przez Estonię stało się faktem. A za jednego z ojców tego sukcesu uważa się właśnie Rüütela, który potrafił zjednoczyć wszystkie formacje w celu odzyskania suwerenności30.
Co ciekawe równolegle do przewodzenia państwu Arnold Rüütel kontynuował swoje badania naukowe i w 1991 roku obronił doktorat z dziedziny rolnictwa. Ponadto Arnold Rüütel został uhonorowany kilkoma Doktoratami Honoris causa (min. Bentley Colege, Uniwersytetu Helsińskiego, Uniwersytetu im. Szent Istvana, Euroazjatyckiego Narodowego Uniwersytetu w Kazachstanie). Opublikował także ponad 100 prac naukowych, zarówno w Estonii, jak i za granicą31.
W latach 1991-92, Arnold Rüütel był członkiem Zgromadzenia Doradczego przygotowującego nową konstytucję Estonii. W latach 1995-99, jako delegat Riigikogu, był członkiem Zgromadzenia Bałtyckiego i jego przewodniczącym32.
Ponadto, już jako prezydent, Rüütel, sprawuje szereg funkcji honorowych i patronuje wielu najważniejszym wydarzeniom kulturalnym, jakie mają miejsce w Estonii33.
Toomas Hendrik Ilves
Wybrany na prezydenta 9 października 2006 roku.
Toomas Hendrik Ilves urodził się 26 grudnia 1953 roku w Sztokholmie w rodzinie uciekinierów z okupowanej przez Związek Radziecki Estonii. Jest absolwentem Columbia University i University of Pennsylvania.
W latach 80. pracował jako dziennikarz w Radiu Wolna Europa. Po odzyskaniu przez Estonię niepodległości był ambasadorem estońskim w USA, Kanadzie i Meksyku. W latach 1996-1998 i 1999-2002 był ministrem spraw zagranicznych. W latach 2004-2006 deputowany Parlamentu Europejskiego. 23 września 2006 został wybrany Prezydentem Estonii, otrzymując 174 głosy elektorskie. Pokonał urzędującego Prezydenta Arnolda Rüütela, który uzyskał 162 głosy elektorskie.
Przypisy:
1J. Lewandowski, Historia Estonii, Wrocław 2002, s. 271-272.
2Konstytucja Estonii, Warszawa 1997, s. 24.
3Ibidem, s. 24.
4J. Zieliński, Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, Warszawa 2000, s.39.
5Sytuacja ta wystąpiła w 1996 roku, kiedy procedury parlamentarne nie przyniosły wyłonienia głowy państwa spośród ubiegających się o ten urząd kandydatów (Lennart Meri, Arnold Rüütel, Tune Kelam, Siiri Owiir i Emn Tougu). Kolegium Wyborców składające się ze 101 deputowanych do Riigikogu i 273 przedstawicieli samorządów terytorialnych głosowało wyłącznie na dwóch kandydatów – (Meri i Rüütel), wybierając na prezydenta Estonii Lennarta Meri.
6J. Zieliński, Systemy…, op.cit., s. 40-41.
7Ibidem, s. 41.
8J. Zieliński, Systemy…, op.cit., s. 41.
9Life in Estonia. Handbook 2003-2004, Tallin 2004, s. 57.
10J. Zieliński, Systemy…, op.cit., s. 39-40.
11J. Lewandowski, Historia…, op.cit., s. 242.
12Life…, op.cit., s. 57.
13J. Lewandowski, Historia państw świata XX wieku Estonia, Warszawa 2001, s. 242.
14www.kirjasto.sci.fi
15www.euro.pap.com.pl
16www.kirjasto.sci.fi
17www.euro.pap.com.pl
18www.kirjasto.sci.fi
19www.euro.pap.com.pl
20www.kirjasto.sci.fi
21Przemiany w Estonii noszą to miano, min. dlatego, że protestujące w Tallinie tłumy zawsze śpiewały pieśni narodowe i patriotyczne. Tradycja wspólnego śpiewania jest bardzo silnie zakorzeniona w estońskiej tradycji, a Festiwal Pieśni odbywający się (z przerwami) od 1928 roku w Tallinie, gromadzi setki tysięcy widzów i tysiące wykonawców (najliczniejszy chór miał 24.500 członków!).
22www.kirjasto.sci.fi
23www.euro.pap.com.pl
24Ówczesny minister spraw wewnętrznych Edgar Savisaar nielegalnie podsłuchiwał i nagrywał rozmowy telefoniczne swoich przeciwników politycznych.
25www.kirjasto.sci.fi
26www.kirjasto.sci.fi
27www.president.ee
28Ibidem.
29Ibidem.
30Ibidem.
31Ibidem.
32Ibidem.
33Ibidem.
Bibliografia:
1. Lewandowski Jan, Historia Estonii, Wrocław 2002;
2. Lewandowski Jan, Historia państw świata w XX wieku. Estonia, Warszawa 2001;
3. Konstytucja Estonii, Warszawa 1997;
4. Life in Estonia. Handbook 2003-2004, Tallin 2004;
5. Zieliński Jacek, Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, Warszawa 2000;
6. www.citypaper.ee;
7. www.estemb.pl;
8. www.euro.pap.com.pl;
9. www.kirjasto.sci.fi;
10. www.president.ee;
11. www.wikipedia.pl (Toomas Hendrik Ilves).
