Estonia należy do kręgu kulturowego państw nadbałtyckich, które sytuują się pomiędzy wpływami Słowian Wschodnich i Środkowych, a kulturą krajów skandynawskich1.
Jak powszechnie wiadomo Estonia przez bardzo długi okres w swojej historii zdominowana była przez Rosję carską, a później radziecką, nie tylko pod względem politycznym, ale także kulturowym. Oprócz wpływów rosyjskich w Estonii widoczne są także bardzo silne wpływy skandynawskie. Pod względem kulturowym, wyznaniowym czy historycznym Estonia praktycznie niczym istotnym nie różni się od sąsiadującej z nią Finlandii2. Jak się wydaje również sami Estończycy identyfikują się ze Skandynawią, o czym mogą świadczyć choćby słowa prezydenta Toomasa Hendrika Ilvesa: `Estonia to postsocjalistyczny kraj skandynawski`3.
Burzliwa historia Estonii jest powodem pewnych trudności w określeniu początków oraz specyficznych cech estońskiej sztuki. Pomiędzy XIII a XX wiekiem tereny Estonii znajdowały się kolejno pod władzą duńską, niemiecką, szwedzką a wreszcie rosyjską. Kultura chłopska rozwijała się wówczas równolegle do dominującej kultury aktualnego najeźdźcy, która była w przeważającej części kulturą miast4. Ta sytuacja powodowała, iż za narodową estońską sztukę była przez bardzo długi okres uważana sztuka wiejska. Podczas gdy przedstawiciele tzw. `sztuki wysokiej` ze względu na cenzurę nie mogli swobodnie prowadzić działalności artystycznej, na wsiach rozwijała się ona bez większych problemów i zainteresowania władz5.
Estoński strój ludowy
W estońskich strojach ludowych widoczne są zarówno wpływy `kultury wyższej`, jak i podobieństwa ze strojami ludowymi krajów sąsiednich. Najstarszy odnaleziony podczas badań strój ludowy datowany jest na XI wiek. Jest to strój kobiecy składający się z pasiastej bluzki oraz zawijanej wełnianej spódnicy przepasanej pasem. Poprzez wieki strój ten nie uległ znacznym modyfikacją i przetrwał w praktycznie niezmienionej formie do XIX wieku.
Estońskie stroje ludowe można podzielić na 4 grupy: północną, południową, zachodnią oraz stroje ludowe estońskich wysp.
Generalnie można wyróżnić 3 rodzaje estońskich strojów ludowych. Pierwszy to stroje zakładane jedynie na specjalne, świąteczne okazje, przekazywane w rodzinach z pokolenia na pokolenie. Drugi rodzaj to stroje wizytowe, także odświętne, ale zakładane znacznie częściej niż stroje z pierwszej grupy. Ostatnia grupa to stroje codzienne6.
Ludowy strój kobiet składał się najczęściej (uwzględniając oczywiście regionalna specyfikę) z koszuli przypominającej tunikę (sark, chame), pasiastej spódnicy, tkanego pasa oraz wierzchniej bluzki dopasowanej do talii względnie serdaka bez rękawów (liistik). Świąteczny strój zamężnej kobiety stanowił najczęściej fartuch oraz narzuta (syba) oddzielona kolorowym sznurem7.
Dla ludowego stroju mężczyzn charakterystyczne natomiast były koszule, długie spodnie, kurtka oraz filcowe kapelusze a zimą futrzane czapki z nausznikami. Wierzchnią odzież tak u mężczyzn, jak i u kobiet stanowił kaftan, zima najczęściej futro oraz wiązane, wzorzyste rękawice jednopalcowe8.
Wygląd zewnętrzny podobnie jak w polskiej kulturze ludowej był dla Estończyków odzwierciedleniem statusu społecznego. O ile nie było znaczących różnic pomiędzy strojem kawalera a żonatego mężczyzny o tyle różnice te były bardzo widocznie w stroju kobiecym. Inaczej ubierały się panny, inaczej kobiety zamężne, inaczej w końcu wdowy. Panna nigdy nie przykrywała swej głowy w lecie, prawie nigdy nie robiła tego także podczas zimy. Włosy przewiązywała często wstążką lub nosiła wianek, który podobnie jak w wielu innych kulturach symbolizować miał dziewictwo. Panny w większości regionów Estonii nie nosiły także fartuchów. Obowiązek taki miały za to wdowy (wierzono, że gospodyni bez fartucha może spowodować nieurodzaj na polach), które zobowiązane były także zasłaniać swoje włosy9.
Obowiązkowym dodatkiem nawet do codziennego stroju były korale. Noszone były one przez kobiety zarówno w dzień, jak i w nocy, nie rozstawano się z nimi nawet po śmierci. Wiązało się to z wiarą, że korale przynoszą właścicielowi dobre zdrowie oraz szczęście i pomyślność10.
Estońskie rzemiosło
W estońskim rzemiośle ludowym, podobnie jak to miało miejsce w innych krajach żabiego udka.rytm pracy wyznaczały zmieniające się pory roku. Nierozerwalnie łączyło się ono także z estońską tradycją, wierzeniami oraz zwyczajami.
Tkactwo był zdecydowanie domeną kobiecą Przez wieki tradycyjnymi materiałami były wełna oraz len. Tradycyjne (aż do XIX wieku, który był czasem procesów modernizacyjnych na estońskiej wsi) były także metody wykonania materiałów. Pierwsze krosna były krosnami pionowymi a w XIX wieku upowszechniły się krosna poziome. Niezwykle popularną metodą wyrobu odzieży było także robienie na drutach (metoda ta była szczególnie popularna na wyspach), które przez wielu uważane jest za specjalność tego regionu. Szczególną popularnością cieszyły się wełniane skarpetki oraz jednopalczaste rękawiczki. Ludowe wzornictwo zna ponad 200 wzorów umieszczanych na rękawiczkach, niektóre z ich przetrwały w niezmienionej formie od XVI wieku. Wzornictwo nawiązuje głównie do motywów przyrody takich jak np. płatki śniegu, a zwłaszcza motywów zwierzęcych, takich jak na przykład jaskółczy ogon, głowa ptaka, czy zabawnie brzmiący wzór żabiego udka11.
Stroje dekorowane były przez kobiety haftowanymi zdobieniami oraz koronkami, które także wykonywano na drutach. Hafty, którymi dekorowano materiały wzorowane były na stylu rokoko, który zdobył popularność w końcu XVII wieku. Były to wzory bardzo bogate, najczęściej o tematyce kwiatowej12.
W wyrobie przedmiotów ze skóry, drewna oraz metalu przodowali natomiast mężczyźni. Większość wytwarzanych przez nich przedmiotów codziennego użytku(narzędzi, naczyń13 etc.) wykonywana była właśnie z drewna i wytwarzana w okresie zimowym, gdy nie było już innych zajęć gospodarskich. Drewno także pozyskiwane było w tym czasie, a ze ścinaniem drzew łączyły się liczne przesądy i zwyczaje. Wierzono, że na jakość drewna wpływ mają fazy księżyca, kierunek wiatru oraz inne znaki natury. I tak na przykład rośliny iglaste ścinano w pierwszej fazie księżyca, liściaste natomiast w drugiej14. Szczególnie piękna jest estońska snycerka widoczna na meblach – zwłaszcza krzesłach, używanych tylko na specjalne, świąteczne okazje takie jak na przykład ceremonia zaślubin. Istniał bowiem zwyczaj, iż ojciec panny młodej wykonywał lub też zamawiał na wesele córki pięknie zdobione krzesło, które podczas wesela było podziwiane przez zaproszonych gości.
Oprócz zdobienia mebli chłopi zajmowali się także zdobieniem drewnianych kufli. Ich główna część wykonana była zazwyczaj z jałowca, natomiast rączka oraz wieko z brzozy. Szczególnie dekoracyjne są kufle z zachodniej oraz wyspiarskiej części Estonii. Rzeźbiono głównie wieka oraz rączki. Wybór wzorów bardzo często łączył się z motywami charakterystycznymi dla obszaru danej parafii. I tak na przykład w parafii Mustjala wór z wytwarzanych tam kufli pokrywał się z wzornictwem znajdującym się na przykład na robionych na drutach skarpetkach czy rękawiczkach (wzór rombu). Cechą charakterystyczną kufli z tego regionu jest rzeźbienie koła, które znajdywało się pod rączką kufla. Innymi częstymi motywami zdobniczymi są: motywy geometryczne, ptaki, kwiaty, liście. Podobnie jak to miało miejsce z krzesłem także i kufle odgrywały szczególną rolę w wiejskich obrzędach. Znów przytoczę tu przykład ceremonii zaślubin podczas których bawiono się przelewając piwo z jednego kufla do drugiego za pomocą ukrytego w rączce `kanału`15.
Innym popularnym na estońskiej wsi rzemiosłem było kowalstwo. Pierwsze znaleziska datowane są na wczesną epokę żelaza. Lokalni kowale wykonywali narzędzia codziennego użytku niezbędne do uprawiania roli i życia na wsi (siekiery, noże, sierpy, kosy). Wytwarzali oni także znakomitą broń, z czego szczególnie słynęła wyspa Saaremaa. Z czasem rolę wiejskich kowali przejmować zaczęli rzemieślnicy z miasta (ich rola wzrosła zwłaszcza w okresie niemieckiej dominacji na tych terenach). Nie oznacza to jednak, że kowalstwo na wsiach zaczęło zanikać. Miejscowi rzemieślnicy nadal zajmowali się wyrobem przedmiotów codziennego użytku. Najczęściej otrzymywali w zamian nadział ziemi, niewielki domek czy prawo do użytkowania pola. Zwyczajem było, że kowal pracował sam a w zamian za swoją otrzymywał zapłatę w naturze (np. w zbożu). Umiejętności kowalskie przekazywane były z ojca na syna16.
Estońscy chłopi zajmowali się także plecionkarstwem dla którego główny materiał stanowiła wiklina, korzenie oraz słoma. Praca ta zarezerwowana była dla dzieci oraz ludzi starszych. Wyplatano głównie różnego rodzaju kosze służące w gospodarstwach do przechowywania lub noszenia żywności17.
Estońska wieś nie była jednak całkowicie samowystarczalna. Podobnie jak to miało miej scena polskiej wsi niektóre wyroby nabywane były od wędrownych sprzedawców stając się następnie wzorem i inspiracją dla ludowych wyrobów, w których twórczo wykorzystywano podpatrzone motywy czy techniki. Sprzedawcami byli najczęściej rosyjscy chłopi a każdy z nich miał swój wyznaczony szlak wędrówki, który powtarzał każdego roku. Sprzedawano dosłownie wszystko – od nożyczek, igieł, wyrobów spożywczych (np. bardzo pożądana na estońskiej wsi sól) po miotły, wstążki, grzebienie szale czy obrazy. Rodzi się pytanie, w jakim stopniu sprzedawane przez obnośnych handlarzy wyroby nazwać możemy ludowymi, skoro wykonywane były one najczęściej przez nie – ludowych wytwórców (handlarze zaopatrywali się najczęściej u wytwórców miejskich). Otóż ich ludowość przejawia się w dopasowywaniu się wytwórców do ludowych gustów estetycznych. To z myślą o nich produkowano wiele wyrobów starając się spełnić oczekiwania odbiorcy. Zachodził jednak także proces odwrotny – kształtowanie gustów ludności wsi poprzez oferowanie im takich a nie innych towarów o takiej a nie innej formie estetycznej.
Architektura, wnętrza
Tradycyjny estoński dom był wykonany z drewna. Składał się z jednej izby w której odbywało się całe rodzinne życie (do początku XIX wieku). Nie było w niej żadnego większego okna a światło wpadało maleńkie okienko ze świńskim pęcherzem w środku lub przez hol zamykany deską. Drzwi budynku były niskie z bardzo wysokim progiem. Na końcu pokoju znajdowało się ogrzewane pomieszczenie na środku którego znajdowało się palenisko. W czasie zim, które są w Estonii bardzo ostre do izby przyprowadzano mniejsze zwierzęta domowe (np. kury, które w tym czasie trzymane były pod łóżkiem). Wyżej wspomniane pomieszczenie spełniało dla Estończyków nie tylko funkcje mieszkalną, było ono także miejscem pracy, długo także miejscem składowania zapasów. Domy kryto min. trzciną, deską czy torfem19.
Druga połowa XIX wieku jest dla estońskiej wsi czasem modernizacji – pojawia się bogatsze wyposażenie wnętrz, większe okna z szybami oraz większa liczba pomieszczeń domowych. W okresie tym upowszechniają się także przewody kominowe19. Pojawiają się spichlerze przeznaczone na przechowywanie zboża i innych płodów rolnych. Są one najbardziej zdobione z wszystkich pomieszczeń gospodarskich20.
Do drugiej połowy XIX wieku chłopskie chaty są także bardzo ubogie w meble, a jeżeli już takowe się pojawiają to zazwyczaj nie są one w żaden sposób ozdabiane. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze – wygląd chłopskiej chaty, która jak już wspominałam do połowy XIX wieku składała się najczęściej z jednego wielofunkcyjnego pomieszczenie, co nie skłaniało do ozdabiania go. Drugim z wymienianych powodów jest fakt, że izba ta była zazwyczaj bardzo zaciemniona z powodu bardzo słabego dopływu światła (jak już wspominałam okienka były początkowo bardzo małe) a więc przedmioty znajdujące się w niej były po prostu bardzo słabo widoczne, a skoro tak, to nie było sensu je ozdabiać. Trzecim powodem była wreszcie zależność estońskiego chłopa od pana. Jego ziemia mogła w każdej chwili zostać sprzedana innemu właścicielowi. To na pewno nie zachęcało do wkładania pracy w upiększanie swego otoczenia. Estońska sztuka ludowa, podobnie jak to miało miejsce w Polsce rozwijać się zaczęła dopiero po uwłaszczeniu chłopów21.
Jednym z najstarszych estońskich mebli są skrzynie oparte na konstrukcji kolumnowej. Stały one najczęściej w stodole lub na podłodze w izbie. Najdawniejsze (i jednocześnie najmniejsze) skrzynie czasem były wieszane na ścianie.
Łóżko upowszechniło się w chłopskich chatach w XIX wieku. Wcześniej ludzie spali na pryczach przytwierdzanych do ściany.
Druga połowa XIX wieku jest jak już wspominałam okresem rozwoju estońskiej wsi. Chaty mają caroaz więcej pomieszczeń, pojawiają się tez zdobienia. W bogatszych chatach pojawiają się tzw. `duże pokoje`, które są najbardziej dekoracyjną częścią domu. Dekoracje nawiązują najczęściej do stylu podpatrzonego w miastach. Od tej pory meble przestają być wyrabiane samodzielnie a zaczynają być kupowane u miejskich stolarzy. Pojawiają się też szafy, które zastępują tradycyjne skrzynie, które jednak nadal pełnią swoją funkcje podczas obrzędu weselnego stanowiąc posag panny młodej (specjalne skrzynie zamawiał u stolarza ojciec panny młodej)22.
Ozdoby pojawiały się przede wszystkim w okresach świątecznych, takich jak na przykład Boże Narodzenie i poprzedzające je święto Yule (21 grudnia) wywodzące się z pogańskich wierzeń i rytuałów23. Dziś zwyczaje związane z tym świętem zupełnie stopiły się z obchodami Bożego narodzenia do którego po prostu przeniknęły zwyczaje pogańskich obchodów. I tak na przykład w dekoracji estońskiego domu pojawia się tzw. `korona yule` swym wyglądem bardzo przypominająca swojskie ludowe pająki. Wykonywana była ona z podobnych jak w Polsce materiałów i podobnie jak u nas podwieszana była pod sufitem i bogato zdobiona (patrz załącznik 7)24.
Estońska sztuka ludowa jest dosyć surowa i oszczędna w swojej formie. Wpłynęły na ten fakt zarówno czynniki historyczne (długotrwała zależność estońskiego chłopstwa, ciężkie warunki życia, obca dominacja), jak i geograficzne (surowy, zimny klimat, dostępne surowce) i kulturowe (wpływy sąsiednich kultur).
Przypisy
1 Kultura i społeczeństwo Estonii, [w:] http://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000012, 11.11 2007.
2 Wyraźne różnice widoczne są jedynie w sferze gospodarczej – estoński liberalizm znacznie różni się od dominującego w większość skandynawskich państw modelu państwa opiekuńczego.
3 Estonia, [w:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Estonia#Estonia_a_Skandynawia, 11.11.2007.
4 Village,[w:] http://www.erm.ee/?lang=eng&node=226&parent=202, 11.11.2007.
5 When did Estonian art begin? [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?menyy_id=874&kateg=41&alam=57&leht=4, 11.11 2007.
6 Folk costume, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&query=of, 11.11.2007.
7 J. Swajdo, Litwa, Łotwa, Estonia i obwód kaliningradzki – praktyczny przewodnik, Bielsko – Biała, 2000, s. 281.
8 Ibidem, s. 281- 282.
9 http://www.einst.ee/publications/folk_costume/sissej.html, 11.11.2007.
10 Popular culture – folk costume, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?kateg=41&alam=55&menyy_id=100&leht=9#1342,%20, 11.11.2007.
11 Warm sock and mittens for winter, [w:] http://www.einst.ee/publications/crafts_and_arts/socks.html, 25.11.2007.
12 Dry goods and clothing are a woman’s job [w:] http://www.einst.ee/publications/crafts_and_arts/woman.html, 11.12. 2007.
13 Naczynia wykonywane były z drewna świerkowego, gdyż było ono z dostępnych rodzajów drewna najmniej przepuszczające wodę. Igły tego drzewa wykorzystywane były do barwienia wielkanocnych jaj poprzez przymocowywanie ich paskiem materiału dookoła jajka dzięki czemu uzyskiwano zielony wzór. Świerkowe gałęzie natomiast były nieodłącznym elementem dekoracji domu podczas takich uroczystości jak na przykład śluby czy Boże Narodzenie. Młode świerkowe pędy wykorzystywane były także w ludowej medycynie, patrz: Spruce, [w:] http://www.erm.ee/?node=478, 21.11.2007.
14 Woodwork, [w:] http://www.erm.ee/?lang=eng&node=234&parent=202, 12.11.2007.
15 Tankards, [w:] http://www.erm.ee/?node=218, 12.11.2007.
16 Smithery, [w:] http://www.erm.ee/?lang=eng&node=236&parent=202, 14.11.2007.
17 Wickerwork, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=469&parent=429, 11.11.2007.
18 Roofing [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=458&parent=429, 11.11.2007.
19 J. Swajdo, op. cit., s. 281.
20 Granary, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=237&parent=202, 11.11. 2007.
21 Popular culture – physical environment, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?kateg=41&alam=55&menyy_id=100&leht=2#1251, 25.11.2007.
22 Ibidem.
23 Jest to święto obchodzone w północnej Europie i jak już wspominałam wywodzi się ono ze zwyczajów pogańskich. W okresie chrystianizacji zostało ono inkorporowane przez kościół do swoich obrzędów., patrz: Yule [w:] http://en.wikipedia.org/wiki/Yule, 11.11.2007.
24 Yuletide.Chrismas, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=212&parent=204, 11.11. 2007.
Bibliografia
1. Dry goods and clothing are a woman’s job [w:] http://www.einst.ee/publications/crafts_and_arts/woman.html
2. Estonia, [w:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Estonia#Estonia_a_Skandynawia, 11.11.2007
3. Folk costume, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&query=of, 11.11.2007.
4. Granary, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=237&parent=202
5. Identity and art, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?menyy_id=874&kateg=41&alam=57&leht=2, 11.11, 2007.
6. Kultura i społeczeństwo Estonii, [w:] http://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000012, 11.11 2007.
7. Popular culture – folk costume, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?kateg=41&alam=55&menyy_id=100&leht=9#1342,%20
8. Popular culture – physical environment, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?kateg=41&alam=55&menyy_id=100&leht=2#1251
9. Roofing [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=458&parent=429
10. Smithery, [w:] http://www.erm.ee/?lang=eng&node=236&parent=202
11. Spruce, [w:] http://www.erm.ee/?node=478
12. Tankards, [w:] http://www.erm.ee/?node=218
13. Warm sock and mittens for winter, [w:] http://www.einst.ee/publications/crafts_and_arts/socks.html, 25.11.2007.
14. When did Estonian art begin? [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?menyy_id=874&kateg=41&alam=57&leht=4, 11.11 2007.
15. Wickerwork, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=469&parent=429
16. Woodwork, [w:] http://www.erm.ee/?lang=eng&node=234&parent=202
17. Village,[w:] http://www.erm.ee/?lang=eng&node=226&parent=202, 11.11.2007.
18. Yule [w:] http://en.wikipedia.org/wiki/Yule
19. Yuletide.Chrismas, [w:] http://www.erm.ee/?lang=ENG&node=212&parent=204
20. Swajdo, Litwa, Łotwa, Estonia i obwód kaliningradzki – praktyczny przewodnik, Bielsko – Biała, 2000
