Struktura narodowościowa Estonii

To małe państwo zamieszkuje nie więcej niż półtora miliona mieszkańców. Niemal do połowy XIX wieku ludność Estonii pozostawała stosunkowo jednolita. Nieliczne grupy mniejszościowe takie jak Niemcy, Szwedzi, Rosjanie i Żydzi we wcześniejszych okresach osiągały łączną liczbę nieprzekraczającą kilku procent ogółu mieszkańców. Wymienione grupy mniejszościowe były jednak największymi zarówno od względem liczby ludności jak i wpływów.

Krótko o historii mniejszości

Najwcześniej do Estonii przybyli Niemcy. Pierwszą falę stanowili głównie misjonarze oraz żołnierze. Przybyli oni do Estonii już w XIII wieku. Przez wieki stanowili około 6% społeczeństwa, jednak ich liczba się zmniejszała. W XX wieku stanowili już poniżej 2,5% społeczeństwa. Wcześniej mieli znaczną przewagę w sferze kultury, prawie, posiadali własne szkoły. W roku 1920 było już ich tylko około 2%. Do dziś zachowały się wpływy niemieckiej kultury, co można zaobserwować w Hanzeatyckiej architekturze miasta – Tallina.

Szwedzi pojawili się na przełomie XIII i XIV wieku. Osiedlili się na wyspach i zachodnim wybrzeżu Estonii. Podobnie jak Niemcy, posiadali własne szkoły, uniwersytet, szwedzką gazetę. Udzielali się też politycznie (Svenska Folkforbundet).

Wschodni sąsiedzi Estończyków – Rosjanie pojawili się już w starożytności (w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n.e., zasiedlili tereny na południowym wschodzie Estonii). Później, około XIX wieku można już mówić bezpośrednio o migracji. Głównie przybywali fabrykanci, nauczyciele. W 1922 roku, 91 tysięcy Rosjan żyło w Estonii głównie blisko granic, w rejonie Narva, Peipsi oraz Petseri. Mieli swoje szkoły, posługiwali się swoim językiem. Ich udział w polityce był największy ze wszystkich grup mniejszościowych.

Naturalnie wyżej wymienione mniejszości nie były jedynymi, które zamieszkiwały tereny Estonii. Litwini stanowili jedną z większych grup mniejszościowych. Nigdy jednak nie koncentrowali się na określonym terenie, tak jak pozostałe grupy. Wspomnieć należy również o Żydach. Ich przybycie datuje się na XIX wiek. Ich liczba zwiększała się, wraz z pogromami na Białorusi i Ukrainie. Koncentrowali się wokół Tallina i Tartu. Chociaż Synagogi można odnaleźć też w Pärnu i Narvie. Jak i inne mniejszości, Żydzi posiadali swoje szkoły, biblioteki i organizacje kulturalne i polityczne.

Sytuacja zmieniła się radykalnie podczas Drugiej Wojny Światowej. Mniejszość Niemiecka opuściła Estonię. Również Szwedzi, represjonowani wracali na tereny Szwecji. Między 1941 a 1944 rokiem, około 7000 tysięcy Szwedów opuściło Estonię. Z tych samych powodów zmniejszyła się liczba Litwinów. W rezultacie zmieniła się też liczba Estończyków. Szacuje się, że około 200 tysięcy zostało wywiezionych w głąb Rosji, zginęło na wojnie albo uciekło na Zachód¹.

Struktura narodowościowa

W niepodległej już Estonii, przeprowadzono dwa powszechne spisy ludności. Pierwszy odbył się w 1922 roku. Drugi spis odbył się w 1934 r. Łączna liczba Estończyków wzrosła o 0,4%, ale wraz nią wzrósł też odsetek innych narodowości. Wyodrębnili się (prócz Rosjan, Niemców, Szwedów i Żydów) Łotysze i Polacy (szacuje się, że było ich około 1,5 tysiąca). Zmalała też liczba innych narodowości, nie ujętych w spisie jako odrębnych narodowości, ale ujętych całościowo, do 0,5%. Poniższa tabela przedstawia, jakie zmiany zaszły od 1922 roku do 1997 na terenie Estonii. Wymienione mniejszości należą do największych. Ogólna liczba Polaków w 1922 roku wahała się między 600 a 800 osób, w 1934 roku nie przekraczała 0,1% społeczeństwa, a w 1989 wzrosła do 0,2%².

Tabela 1. Zmiany w strukturze narodowości pomiędzy 1922 a 1997 rokiem (na podstawie: www.einst.ee/society/ethnic_minorities2.htm (2001-01-13)).

Również dzięki przeprowadzonemu wcześniej spisowi powszechnemu, można się bliżej przyjrzeć, sytuacji nie tylko samych Estończyków, ale przede wszystkim mniejszościom, które współtworzyły to państwo. Pierwszy ogólnorosyjski spis ludności przeprowadzono w 1897 roku³. Estończycy stanowili 90,6% ogółu ludności. Rosjanie 3,9% i Niemcy 3,5%. Oprócz tych dwóch wymienionych nacji, Estonię zamieszkiwali również Szwedzi, Finowie i Polacy, jednak nie zajmowali oni żadnego znaczącego miejsca pod względem liczby mieszkańców.

Tylko w 1945 roku Estończycy stanowili największą grupę pośród innych mieszkańców tego terytorium – mianowicie aż 97,3%. Potem ich liczba spadała.

Podobnie się przedstawiała sytuacja wyznania. Uwzględniono jednak w powyższym spisie tylko stolicę kraju. W Tallinie zamieszkiwało wtedy 64,6 tys. mieszkańców. Na terytorium Tallina przeważali luteranie (77,1%) – czyli Estończycy, Niemcy i Szwedzi. Prawosławni (18,3%) – Rosjanie, rzymskokatolicka religia (2,3%), wokół której skupiali się głównie Polacy oraz Żydzi (1,8%)⁴.

Za czasów panowania Rosjan (również po Drugiej Wojnie Światowej) dominującym językiem, był język rosyjski, a praktykowanie własnych zwyczajów i wyznawanie religii było zabronione, nie można w żaden sposób, ustalić, jakie były odsetki wierzących. Władze rosyjskie popierały tylko kościół prawosławny. Za czasów ZSRR była czynna tylko jedna parafia katolicka, w Tallinie. Ta sytuacja jednak uległa zmianie po odzyskaniu niepodległości.

Do roku 1939 sytuacja międzynarodowa była stabilna. Estończycy usilnie starali się „postawić kraj na nogi” po długoletniej niewoli. Niestety, wybuch wojny pokrzyżował plany odbudowy kraju, ponieważ od 1940 roku Estonia została włączona do sowieckiej strefy wpływów. Rosjanie stali się, więc „narodowością dominującą, efektywnie kontrolującą kluczową partię i instytucje państwowe, a język rosyjski uzyskał status ligua franca(…)”⁵.

Pierwszy powojenny spis ludności odbył się w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w 1959 r.. Estończycy stanowili wówczas 74,6% mieszkańców. Ukraińcy, Polacy, Białorusini i Żydzi ulegali w tym czasie rusyfikacji, a nie estonizacji (łączna wartość innych narodowości nie przekraczała więcej niż 5%). Coraz większy odsetek ludności posługiwał się językiem rosyjskim.

Tabela nr 2. Pierwszy spis ludności w Związku Sowieckim – 1959 rok (na podstawie: Piotr Eberhardt, Problematyka narodowościowa Estonii, Warszawa 1997, s.20.).

W roku 1989 Rosjanie stanowili już 30,3 % mieszkańców, Estończycy zaś niewiele ponad połowę, bo 61,5 %. Mimo to, spośród 963 tys. Estończyków 953 tys. deklarowało jako swój ojczysty język – estoński. Podobnie rzecz się miała z Rosjanami uznającymi niemal w całości za język ojczysty – rosyjski. Inne narodowości (Polacy, Łotysze, Niemcy, Żydzi) również pozostali w większym stopniu przy języku rosyjskim, a nie narodowym⁶ (częściej wskazywano język rosyjski niż narodowy czy estoński). Jedynie Finowie i Szwedzi w większości deklarowali język estoński jako ojczysty. Spośród 16,662 Finów aż 6,774 tysiąca uznawało język estoński za ojczysty a 5,155 swój język – fiński. Na 297 Szwedów aż 2250 posługiwało się estońskim na codzień, a tylko 32 narodowym⁷. Poniższa tabela przedstawia wyniki badań dotyczących kwestii językowych w Estonii (wybrane narodowości).

Tabela 3. Struktura językowa w 1989 rok (na podstawie: www.einst.ee/society/ethnic_issues.htm (2001-01-13))

W Tallinie, w tym czasie przeważała już ludność nieestońska. Na szczęście zarówno w Tartu, jak i Pärnu sytuacja przedstawiała się znacznie lepiej, gdyż w miastach tych Estończycy stanowili trzy czwarte populacji. Ze spisu również wynikało, że ogółem mieszka w Estonii 121 narodowości. Ponad 73 miliony Rosjan w całej Europie – albo należało do mniejszych narodowości (rozsianych po różnych krajach) nieposiadających swoich terytoriów (np. Tatarzy)⁸ albo znaleźli się w Estonii w wyniku przesiedleń bądź migracji. „W ciągu dziesięciolecia od poprzedniego spisu przybyło w kraju 15369 Estończyków i 89017 osób innych narodowości”⁹. To bardzo dużo jak na takie małe państwo. Ta niezwykle ciekawa sytuacja ukształtowała się w krajach, które powstały po rozpadzie Związku Radzieckiego. W roku 1991 w Europie powstało dziesięć nowych państw, z czego trzy, liczące nie więcej niż 3 miliony mieszkańców.

Zmiany narodowościowe (spadek liczby ludności) kilku pierwszych lat niepodległości związane są z emigracją z Estonii. Wcześniej Rosjanie przesiedlani do Estonii bądź uciekający z innych krajów byłego bloku komunistycznego, traktowali ją (Estonię) nie jako odrębne państwo, ale jako republikę należącą do ZSRR w pełnym tego słowa znaczeniu. Po jej rozpadzie, wielu powróciło na swoje ojczyste tereny, reszta natomiast mieszka w Estonii do dziś. Rodzi to wiele konfliktów. Według Rosjan władze Tallina dyskryminują mniejszość rosyjską (głównie chodzi o nabywanie praw obywatelskich oraz naukę i zdawanie egzaminu z języka estońskiego). Od 1995 roku, zgodnie z normami Unii Europejskiej, obywatelstwo może uzyskać każdy, kto mieszka w Estonii dłużej niż pięć lat (zakładając, że wcześniej zda egzamin z tego języka oraz wykaże się znajomością konstytucji estońskiej). Mimo tych ustępstw, konflikt nadal istnieje¹⁰.

Emigrowała głównie mniejszość rosyjska (rosyjskojęzyczna, około 80 tys.). W roku 1991 ubyło, około 10 tys. ludzi, w 1992 – 35 tys., w 1993r. – 20 tys., a w roku 1994 i 1995 opuściło Estonię 15 tys.. W latach 1996 – 1999 liczba mieszkańców zmniejszyła się o 50 tys.¹¹.

W związku z emigracją, zmienił się również skład narodowościowy.

W 1994 roku łączna liczba Estończyków wynosiła 962326 tysięcy. Drugą liczną grupą stanowili Rosjanie (436562 tysięcy), na trzecim miejscu lansowali się Ukraińcy, potem Białorusini. Wymienieni byli również i Polacy (2544 osoby) a za nimi Litwini (2383 osoby)¹².

Te zmiany potwierdza zrobiony rok później spis powszechny z 1 stycznia 1995 roku. Jak widać, Estonia nie jest krajem jednolitym narodowo, Estończyków jest bowiem tylko 64%. To i tak dużo, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że nadal w niektórych regionach, językiem, którym, na co dzień posługują się ludzie jest rosyjski. Tym językiem posługują się mieszkańcy wschodniej części Estonii. Język estoński natomiast najczęściej słychać w stolicy. Poniższa tabela przedstawia procentowy rozkład ludności w Estonii.

Tabela nr 4. Struktura narodowościowa Estonii – 1 stycznia 1995 rok (na podstawie: J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 245 – 246).

Spis zrobiony w 1998 roku wykazuje, że Estończyków jest 65,11%, a więc liczba ich wzrosła. Zmniejszyła się jednak liczba Rosjan z 421 tysięcy pozostało 409 tysięcy. Liczbę Polaków natomiast oszacowano na 2355 osób.

Kwestią nierozwiązaną do dziś jest problem tych mniejszości, które zamieszkują od wielu lat Estonię (często są to już któreś z kolei pokolenia) i mimo tego nie posiadają obywatelstwa, tracąc tym samym możliwość pełnego uczestniczenia w życiu społeczeństwa. Takim przykładem są Rosjanie i Polacy zamieszkujący Estonię od wielu lat.

Bibliografia:

¹www.einst.ee/society/ethnic_minorities2.htm (oficjalna strona Instytutu Estońskiego), 2001-10-13.
²P. Eberhardt, Problematyka narodowościowa Estonii, nr 47, Warszawa 1997, s.14 i 20.
³J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2000, s.21.
⁴P. Eberhardt, Problematyka narodowościowa Estonii, nr 47, Warszawa 1997, s. 14.
⁵R.Brubaker, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w Nowej Europie, Warszawa – Kraków 1998, s. 36.
⁶P. Eberhardt, Problematyka narodowościowa Estonii, nr 47, Warszawa 1997, s. 32.
⁷Można wysunąć wniosek, że posługiwanie się na codzień językiem estońskim przez Finów oraz Szwedów określa ich pełniejszą adaptację społeczną i chęć dążenia do integracji.
⁸R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w Nowej Europie, Warszawa-Kraków1998, s. 62 – 69.
⁹J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 245.
¹⁰S. Wojciechowski, Nacjonalizm w Europie Środkowo – Wschodniej, Wrocław 1998, s. 65 – 69.
¹¹J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2000, s. 244 – 246.
¹²P. Eberhardt, Problematyka narodowościowa Estonii, nr 47, Warszawa 1997, s. 36.