W następstwie chrystianizacyjnych wypraw militarnych Duńczycy i Niemcy podbili w XIII wieku estońsko-łotewskie ziemie nad Zatoką Fińską i Zatoką Ryską. Większość opanowanych terenów rozdysponowano pomiędzy Kościół rzymskokatolicki a inflancką gałąź Krzyżaków. Mniejsza zaś partia na północy dostała się pod panowanie Danii. Obie części, czyli umownie mówiąc niemiecką i duńską, poddano idącym ze sobą w parze chrystianizacji i germanizacji. Na podbite bałtyckie tereny napłynęli niemieccy osadnicy z Rzeszy. Miejscową zaś ludność, po częściowej eksterminacji fizycznej, na ogół sprowadzono do roli poddanych, bezwzględnie eksploatowanych ekonomicznie. Estowie nie pogodzili się jednak ze swym losem. Nie zaprzestali walki. Ich opór wobec germańskich ciemiężców tlił się jeszcze bardzo długo. Zaś ostatni tegoż mocny akord to wielkie, trwające dwa lata, obejmujące obie części kraju ogólnonarodowe estońskie powstanie zbrojne w połowie XIV wieku.
W formie Aesti (Aestii) nazwa Estonii użyta została najwcześniej przez Tacyta w jego dziele etnograficznym opisującym plemiona germańskie z roku ok. 98, prawdopodobnie dotycząc jednak raczej zamieszkałych na południu indoeuropejskich Bałtów aniżeli wywodzących się z plemion ugrofińskich Estów, z kolei przez swych wschodniosłowiańskich sąsiadów określanych jako Czudowie lub Czudź (Чудь). Podstawową jednostkę terytorialną na obszarach zamieszkanych przez Estów stanowił kihelkond. W początkach XIII wieku istniało ich ok. 45. Wspólnoty te składały się zwykle na jednostki wyższego rzędu o nazwie maakond (maa – ziemia, kraina; kond – okręg). Wśród tych zaś ukształtowana była u schyłku okresu przedhistorycznego grupa sześciu mniejszych maakondów wewnątrz kraju (Kesk-Eesti väikemaakonnad) oraz otaczających je osiem większych, a to Harjumaa (łac. Harria, niem. Harrien), Järvamaa (łac. Jervia, niem. Jerwen), Läänemaa (łac. Maritima, Rotalia, niem. Wiek), Revala lub Revälä (łac. Revalia, niem. Reval), Saaremaa (łac. Osilia, niem. Ösel), Sakala (łac. Saccalia), Ugandi (łac. Ugaunia, niem. Ugaunien), Virumaa (łac. Vironia, niem. Wierland). Ich konsolidację państwową uniemożliwiły zrazu łupieżcze napady wikingów; później, od XI do XII wieku ekspansja książąt ruskich, którzy narzucali części tych ziem zależność trybutarną; zaś od końca XII wieku parcie niemieckie w postaci wieloletnich konsekwentnie prowadzonych z Rygi chrystianizacyjnych wypraw zbrojnych.
Dla utrzymania zajętych terenów tudzież dalszego ich podboju niemieccy krzyżowcy utworzyli organizację militarną, rycerski Zakon Braci Chrystusa (Brüder der Ritterschaft Christi von Livland), zwany potem Zakonem Kawalerów Mieczowych (Schwertbrüderorden). W oparciu o regułę templariuszy powołał go w 1202 roku Albert von Buxhövden, znany też jako Albert Ryski, uważany za założyciela Rygi (1201) oraz jej biskup do 1229 r. Wedle zamysłów biskupa Kawalerowie Mieczowi mieli być podległą jemu (a nie bezpośrednio papieżowi jak wspomniani templariusze) stałą siłą wojskową. Taki stan rzeczy nie odpowiadał żądnym zdobyczy oraz władzy zakonnikom-rycerzom, stąd też, mimo przyznania im trzeciej części zajętych ziem, spowodował długotrwały konflikt z biskupstwem.
Rozciągnięty na dwie dekady podbój ziem estońskich można podzielić na trzy następujące etapy: 1208–1212, 1215–1221, 1222–1227. Gdy kierowane ze strony niemieckiej przez biskupa Rygi dziesięcioletnie zmagania, mimo klęsk zadanych najeżdżanym (m.in. bitwa pod Viljandi 21 IX 1217, podczas której poległ estoński przywódca Lembitu) nie przynosiły krzyżowcom rezultatu w zadowalającym stopniu, zwłaszcza zaś wobec wieńczonych sukcesem akcji odwetowych dokonywanych przez Estów, jako też wsparcia udzielanego im przez oddziały ruskie, skierowano się w 1218 roku do Waldemara II Zwycięskiego, króla Danii w latach 1202–1241, o pomoc w akcji chrystianizacyjnej i podboju ziem nad Zatoką Ryską i Zatoką Fińską. Waldemar opanował w 1219 roku nadmorski gród Estów w prowincji Revala, wznosząc na jego miejscu twierdzę Castrum Danorum (est. Tallinn; niem. Reval). Przejściowo w zmaganiach tych wzięli udział również Szwedzi, pojawiając się na wybrzeżu Läänemaa i zajmując zamek Lihula (1220). Prawie 20-letni okres walk Estów o zachowanie niezależności zakończył się wraz ze złamaniem oporu Ozylii oraz zdobyciem Tallinna na Duńczykach przez Kawalerów Mieczowych (1227).
Konfederacja Inflancka i Księstwo Estonii
Na zajętych w następstwie krucjaty liwońskiej terenach, oficjalnie określanych mianem Terra Mariana (est. Maarjamaa, łot. Māras zeme), ustanowiono kilka jednostek politycznych. Znacznie większe obszary, położone w obrębie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zostały w 1228 roku, na zasadzie kompromisu autorstwa legata papieskiego Wilhelma z Modeny, rozdysponowane pomiędzy Kościół, reprezentowany przez arcybiskupstwo Rygi oraz podporządkowane mu od 1255 roku biskupstwa Dorpatu, Ozylii i Kurlandii (siedziba Piltyń), a Zakon Kawalerów Mieczowych, od 1237 roku stanowiący inflancką gałąź zakonu krzyżackiego (Livländischer Orden). Te swoiste eklezjastyczne państewka, specyficznie powiązane ze sobą, tworzyły luźny związek pod nazwą Konfederacji Inflanckiej (1228–1560). Na opanowane przez rycerstwo niemieckie tereny estońskie rozciągnięto nazwę Inflant (formalnie podległych władcom Świętego Cesarstwa Rzymskiego). Z kolei mniejsza północna część kraju, złożona z Harii (nazwa ta objęła z czasem także sąsiednią krainę Revala) i Wironii, określana Estonią, stała się jako Księstwo Estonii nominalnie posiadłością Danii. W imieniu króla Danii władzę nad nią dzierżył namiestnik rezydujący w Rewlu (podlegający metropolii Lund tamtejszy biskup nie sprawował władzy świeckiej). Różna przynależność polityczna ziem estońskich znalazła odzwierciedlenie także w ustroju zakładanych naonczas miast. Tak oto Rewel (Dolne Miasto), Wesenberg (Rakvere) i Narwa, leżące na terenach duńskich, uzyskały prawa miejsce wzorowane na Lubece; na prawie ryskim, odmianie prawa hamburskiego, lokowany był Dorpat (Tartu), Felin (Viljandi), Nowa Parnawa (Neu-Pernau, Uus-Pärnu) i Biały Kamień (Weißenstein; Paide); jeszcze inne zaś przepisy, zwane prawem biskupim, otrzymała Stara Parnawa (Alt-Pernau, Vana-Pärnu) i Hapsal (Haapsalu). W przypadku Rewla i Dorpatu funkcjonowały obok siebie dwa formalnie odrębne organizmy miejskie, tj. miasta górne i dolne, o wzajemnie dość pokrętnych relacjach. Sytuacja polityczna na obszarze inflanckim nacechowana była ustawiczną rywalizacją inflanckich Krzyżaków z pozostałymi członkami Konfederacji, a to w ramach dalekosiężnego celu Zakonu, jakim było zagarnięcie i inkorporacja biskupstw inflanckich. Posiadłości zakonne rozpostarte były w różnych częściach Inflant, także na Wyspach, co dodatkowo potęgowało konflikt z sąsiadami. Główna siedziba inflanckiego mistrza krajowego mieściła się w Wenden (Võnnu, Cēsis, Kieś; dziś Łotwa).
Z Saksonii, Westfalii, Szlezwiku
Podbite tereny zorganizowano wedle uniwersalnych wzorców zachodnioeuropejskich, tak w odniesieniu do struktury politycznej jak również życia społecznego i szeroko pojmowanej kultury, przeszczepiając na świeży grunt feudalne instytucje i formy życia zbiorowego. Niemieccy zdobywcy oraz napływający wraz z nimi (do obu części kraju) element kolonizacyjny, etnicznie zwykle germańskiej proweniencji, zagwarantował sobie pozycję dominującą wśród warstwy rycerskiej (potem szlacheckiej) oraz w lokowanych miastach. Świeccy rycerze otrzymywali w lenno nadziały ziemi, w zamian za co jako wasale zobligowani byli po wezwaniu przez swego pana-seniora do stawiania się na urządzane przezeń wyprawy zbrojne. Zakon sam w sobie stanowił siłę zbrojną, dlatego też proces nadawania ziemi przybrał na jego terenach niewielkie rozmiary, znacznie bardziej zaś rozwinął się w państwach biskupich oraz na terenie Księstwa Estonii. Wasale to w przygniatającej mierze rycerze niemieccy (liczba Duńczyków była bardzo ograniczona). Rekrutowali się oni z różnych części Rzeszy, głównie z przeludnionych obszarów dzisiejszej Dolnej Saksonii, Szlezwiku-Holsztynu i Westfalii. W odróżnieniu jednakże od położonych ku południu terenów zamieszkanych przez bałtyckich Prusów i także zdobytych przez niemieckich krzyżowców, na obszarze Bałtyki nie doszło do masowego niemieckiego osadnictwa chłopskiego. Ludność autochtoniczna natomiast, poza szybko uległą germanizacji ocalałą częścią dawnej starszyzny, która zasiliła grupę wasali, ulokowana została na pozycji subordynowanej względem niemieckich feudałów, aczkolwiek nie pozbawionej całkowicie praw. Sama zaś chrystianizacja Estów nosiła charakter powierzchowny. Przez bardzo długi czas trwali oni przy kultach pogańskich, nadto nie rozumieli oprawianej po łacinie liturgii ani wygłaszanych w języku niemieckim modlitw i kazań (jeszcze u progu Reformacji niemieccy duchowni określali rodzimą ludność chłopską mianem pogan lub w najlepszym układzie nowo ochrzczonych). Estowie zwykle niechętnie odnosili się też do utożsamianej z narzuconym porządkiem zestandaryzowanej kultury średniowiecznej. Równolegle żyły więc obok siebie dwie wzajemnie nieufne czy nawet otwarcie wrogie sobie zbiorowości uprzywilejowanych zdobywców oraz rdzennej ludności podbitej. Ta ostatnia niezupełnie wszak zaakceptowała przypisaną jej przez najeźdźców rolę społeczną.
Noc Świętego Jerzego
Zawiadywanie geograficznie odległym i de facto na poły niezależnym od metropolii Księstwem Estonii nastręczało władcom Danii z czasem coraz więcej trudu, skłaniając ich w I połowie XIV wieku ku decyzji o sprzedaży kłopotliwej prowincji. Zamęt związany z szykowaną zmianą przynależności państwowej postanowili wykorzystać Estończycy, najpierw z Harii, urządzając zbrojne powstanie (1343–1345). Na datę jego wybuchu wyznaczono noc z 23 na 24 kwietnia 1343 roku i stąd też nazwa zrywu, tj. powstanie w noc św. Jerzego (Jüriöö ülestõus, Aufstand in der Georgsnacht). W estońskim ludowym kalendarzu gospodarczym 23 kwietnia stanowił inaugurację nowego roku rolniczego, dzień rozpoczęcia prac polowych i wypędu bydła na pastwiska. Towarzyszyło temu robienie hałasu, dęcie w trąby i palenie przez rolników ognisk. Były one umownym znakiem do rozpoczęcia zrywu, jednocześnie nie budząc podejrzeń wśród niemieckich mieszkańców miast, zamków i klasztorów, obeznanych z tym pamiętającym jeszcze okres pogański pradawnym zwyczajem. Bazując na zaskoczeniu powstańcy przez kilka kolejnych dni puścili z dymem wszystkie folwarki i kościoły w Harii. Opanowali i zniszczyli dobrze ufortyfikowany klasztor cysterski w Padise. Zaś pojmowanych Niemców i Duńczyków zazwyczaj pozbawiali życia. Skoncentrowawszy swe oddziały i wybrawszy czterech przywódców, zwanych królami, powstańcy skierowali się na Rewel, rozbijając pod jego murami obóz, jednakże bez podejmowania szturmu na miasto. Za pośrednictwem wójta fińskiego miasta Turku, namiestnika Finlandii, nawiązano porozumienie ze Szwecją (skonfliktowaną z Danią i dążącą do przejęcia jej estońskich posiadłości) zakładające uzyskanie z tej strony szybkiej i istotnej pomocy militarnej. 25 kwietnia powstanie rozgorzało także w Läänemaa, gdzie celem Estończyków było opanowanie zamku biskupiego w Hapsal, stolicy państwa biskupiego (Bistum Ösel-Wiek). Ocalała z rzezi niemiecka ludność obu ogarniętych walkami regionów szukała schronienia na zamku zakonnym w Białym Kamieniu. Stworzyło to dla Zakonu okazję do uzyskania przezeń wpływów na terenach Księstwa Estonii. Przy udziale inflanckiego mistrza krajowego oraz duńskiego biskupa Rewla urządzono w Białym Kamieniu negocjacje pokojowe. Zaproszono na nie czterech liderów estońskich, podstępnie ich mordując (4 V 1343). Pozbawienie Estończyków przywództwa zredukowało ich szanse w starciach z wojskami zakonnymi. Przystępując do pochodu na Rewel zadały one powstańcom klęski w bitwach 11 maja (Kanavere lahing) i 14 maja 1343 (Sõjamäe lahing). Krzyżacy posunęli się pod mury Rewla, a duńskie władze powierzyły im obronę miasta. Zgodnie z zawartym przez powstańców porozumieniem wpłynęły do tallińskiej zatoki siły szwedzkie pod dowództwem wójtów fińskich miast Wyborg i Turku (18–19 V 1343). Nie doczekawszy się jednak powstańców, kilka dni temu rozgromionych pod Sõjamäe na przedpolu miasta, Szwedzi odpłynęli, a Zakon swe główne siły skierował na zachód, powodując tam odstąpienie Estończyków od oblegania Hapsal. Jednocześnie zaś końcem maja wkroczyły w granice Bistum Dorpat idące w sukurs powstańcom oddziały pskowskie, wnet jednak zmuszone przez Zakon do odwrotu. Tym samym powstanie w kontynentalnej części ziem estońskich zasadniczo można uznać za zakończone, choć niebawem doszło w Harii do wznowienia walk, uśmierzonych przy pomocy posiłków krzyżackich z Prus ściągniętych końcem października 1343 r. 24 lipca 1343 roku powstanie wybuchło na Saremie. Przez rebeliantów zajęty został tam zakonny zamek w Pöide. Za sprawą łagodnej zimy dopiero w początku 1344 roku rycerze zakonni mogli w ramach ekspedycji odwetowej przejść po lodzie na wyspę, gdzie pokonali Ozylijczyków pod Karja (15 lub 17 II 1344 poniósł śmierć ich przywódca Vesse). Definitywna pacyfikacja wyspy miała miejsce zimą następnego roku. Rozciągnięte łącznie na dwa lata powstanie, ostatni zryw rdzennej ludności, ogarnęło bez mała trzecią część ziem etnicznie estońskich.
Następstwa powstania
W 1346 roku król Danii Waldemar IV Odnowiciel (Valdemar Atterdag) sprzedał Harię-Wironię Zakonowi Niemieckiemu. Posiadając odtąd w swych granicach wybrzeże Zatoki Fińskiej, m.in. Rewel, Wesenberg i Narwę, wydatnie na każdej płaszczyźnie wzmocnili rycerze zakonni swą pozycję na terenie Starych Inflant (Alt-Livland, Vana-Liivimaa). Niemal równocześnie jednak zmianie poczęła ulegać ogólna sytuacja międzynarodowa. Na wschodzie trwało bowiem zrzucanie jarzma tatarskiego oraz zbieranie ziem ruskich przez Moskwę (собирание русских земель). Podjęła ona także wysiłki dla utorowania sobie drogi na Bałtyk i tym samym do Europy Zachodniej. Jeden z przejawów tej polityki to wzniesienie w 1492 roku przez Iwana III Srogiego na prawym brzegu granicznej rzeki Narwy, naprzeciwko miasta i zamku zakonnego, potężnej twierdzy swego imienia (Ивангород). Niebezpieczeństwo moskiewskie starano się zażegnać poprzez prewencyjne akcje zbrojne organizowane przez zakon inflancki (po sekularyzacji zakonu krzyżackiego w Prusach całkowicie już niezależny, ale też niemogący liczyć na jego pomoc). Zawarty w 1503 roku i następnie przedłużany aż po 1554 rok rozejm z Moskwą dał Inflantom kilkadziesiąt lat pokoju sprzyjając rozwojowi gospodarczemu i kulturalnemu tych ziem.
Bibliografia
- ESTONICA Entsüklopeedia Eestist www.estonica.org/et/Ajalugu/ 2015–2018.
- EESTI.PL Portal Estoński www.eesti.pl/historia 2014–2018.
- Andres Kasekamp, Historia państw bałtyckich, Warszawa 2013.
- Mart Laar, Wojna w lesie, Kraków 2008.
- Jan Lewandowski, Historia Estonii, Wrocław 2002.
- Andrzej Topij, Mniejszość niemiecka na Łotwie i w Estonii, Bydgoszcz 1998.
- Estonia, Latvia & Lithuania, Lonely Planet 1997.
- Baltikum, Baedeker-Allianz-Reiseführer, Ostfildern 1994.
- Gunnar Köhne, Baltische Länder, Reinbek bei Hamburg 1993.
- Andrzej Maryański, Litwa, Łotwa, Estonia, Warszawa 1993.
- Peter und Rainer Höh, Baltikum-Handbuch, Bielefeld 1992.
- Toivo Ülo Raun, Estonia and the Estonians, Stanford 1991.
- Piotr Łossowski, Tragedia państw bałtyckich 1939–1941, Warszawa 1990.
- Światosław Spalle, Nadbałtyckie republiki ZSRR, Warszawa 1980.
- Estland, UdSSR 1917–1967, Moskau 1967.
- Alexander Kütt, Leonhard Vahter, Estonia, Assembly of Captive European Nations, New York 1964.
- Aleksei Müürisepp, Estonia, Wonderful Present Marvellous Future, Soviet Booklets, London 1959.
Ilustracja główna: obraz Aleksandra Ridali. „Jüriöö ülestõus”, 1936 r.
