I. Rusyfikacja a sowietyzacja
Z sytuacją analogiczną do rusyfikacji w XIX wieku mamy do czynienia po II wojnie światowej, kiedy to Estonia ponownie znalazła się w orbicie rosyjskich wpływów. Jako republika radziecka mały nadbałtycki kraj znowu musiał stawić czoło rusyfikacji.
W okresie tym możemy jednak obserwować nałożenie się na siebie dwóch podobnych zjawisk, bowiem Estończycy w swoim życiu musieli również zmagać się z sowietyzacją. Nie wdając się tutaj w dysputę terminologiczną, różnica pomiędzy nimi opiera się o cele – w przypadku rusyfikacji jest to doprowadzenie do przeorientowania się ze swojej dotychczasowej tożsamości narodowej na rosyjską. Sowietyzacja tradycyjnie rozumiana ma zaś za zadanie ukształtowanie człowieka sowieckiego, jak go określili Aleksandr Zinowjew oraz ks. Józef Tishner – „homo sovieticusa”. Polityka władz radzieckich w swej istocie zmierzała do zmiany sposobu myślenia człowieka. O ile rusyfikacja opierała się na nacjonalizmie, o tyle u podstaw sowietyzacji leżała nienawiść klasowa. Jej śladów można poszukiwać w bardzo wielu obszarach życia społecznego. Zwykle dokonujące się zmiany miały dla ich obserwatorów charakter oczywisty. Tak np. będzie z wprowadzeniem na Uniwersytecie w Tartu w 1940 roku obowiązkowych wykładów z marksizmu-leninizmu. Zdarzało się jednak, że sowietyzacja przybierała także bardziej subtelne formy. Dlatego też o jej przejawach możemy mówić zawsze tam gdzie władze starały się oddziaływać na świadomość obywateli, gdy fałszowały historię Estonię, gdy wywieszały na ulicach miast swoje hasła propagandowe.
II. Polityka ludnościowa władz radzieckich na terenie Estonii
Przypadek Estonii pokazuje nam, że często obydwa zjawiska nakładały się na siebie. Przykładem takich działań były akcje deportacyjne prowadzone w Estonii w roku 1940 oraz 1949. Ich zadaniem było z jednej strony złamanie oporu walczących o niepodległość Estończyków, a z drugiej także ułatwienie kolektywizacji, co w zamyśle władz komunistycznych miało ugruntować ich obecność na tym terenie. Z tego też powodu zmiany w rolnictwie można uznać za przejaw sowietyzacji. Również polityka imigracyjna władz radzieckich, która promowała osiedlanie się Rosjan w Estonii, przynajmniej pośrednio realizowała takie zadanie. Deportacje możemy uznać za narzędzie sowietyzacji także z jeszcze jednego powodu. W pierwszej kolejności, szczególnie w 1940 roku, ich ofiarami padły elity estońskiego społeczeństwa. Jednostki które były liderami tak na polu życia politycznego, jak i społecznego oraz kulturalnego. Z tego samego powodu w 1940 roku na Syberię wywieziono prezydenta Konstantina Patsa oraz niemalże wszystkich członków rządu i zabito lub deportowano około 10% estońskich nauczycieli. Mechanizm ten miał zapewnić kontrolę nad społeczeństwem nowym komunistycznym władzom. Dlatego też z polityką ludnościową władz radzieckich nierozerwalnie łączą się inne działania sowieckiego aparatu bezpieczeństwa i walka z estońskimi partyzantami. Działania tzw. leśnych braci to już całkiem inny rozdział estońskiej historii. Zmiany o charakterze demograficznym nastąpiły w Estonii także z jeszcze jednego ważnego powodu. Tuż po wojnie od republiki odłączono okręg Petserimaa oraz wszystkie ziemie leżące na wschód od rzeki Narwa. Wraz ze zmianą granic również ludność tych obszarów dołączyła do mieszkańców Rosji. W latach 60. i 70. zmiany demograficzne w głównej mierze wynikały z napływu rosyjskojęzycznej ludności. W 1959 roku mniejszość ta stanowiła 20,1% estońskiego społeczeństwa, w 1979 roku ten udział wzrósł już do 27,9%. Do kraju przybywali robotnicy potrzebni w nowych sektorach gospodarki, szczególnie w energetyce i kopalniach łupków bitumicznych. Rosjanie zamieszkali głównie północno-wschodnią część kraju i niemalże całkowicie zdominowali miasta Kohtla-Järve oraz Narva. Wielu osiedliło się także w Tallinie, gdzie na ich potrzeby powstały ogromne blokowiska. Wśród nowych przybyszy spory odsetek stanowili również byli wojskowi, którzy wybierali małą nadbałtycką republikę ze względu na jej relatywną zamożność i wyższy niż w innych regionach ZSRR standard życia. Rusyfikacja w tym zakresie wyrażała się nie tylko przez to, że Estończycy z czasem zaczęli się bać, że staną się mniejszością we własnym kraju, ale i w faworyzowaniu przez władze Rosjan, którym o wiele łatwiej było dostać mieszkanie czy pracę.
III. Kwestia językowa
Pomimo takich operacji władze radzieckie oficjalnie deklarowały iż zgodnie z konstytucją ZSRR wszystkie narody federacji są równe i w takim samym stopniu mają prawo korzystać z możliwości rozwoju swoich tradycji oraz kultury. W praktyce jednak sytuacja wyglądała całkiem inaczej. Szczególnie po roku 1978 nasiliły się tendencje rusyfikacyjne w Estonii. Władze zarówno – centralne, jak i lokalne starały się na każdym kroku promować język rosyjski. Problem ten w szczególny sposób dotknął wiele szkół, w których ewidentnie dyskryminowano język estoński. Bezpośrednio za akcję rusyfikacyjną odpowiedzialny był sekretarz do spraw ideologii Vladimir Kao, jednakże najważniejszym inicjatorem tych zmian był nowy szef estońskiej partii komunistycznej – Karl Vaino. Urodzony w Tomsku na Syberii swoją funkcję objął w 1978 roku i jedną z jego pierwszych decyzji było mianowanie na stanowisko ministra edukacji kobiety, która ledwie znała estoński, ale za to biegle władała rosyjskim. Nic więc dziwnego, że nauka języka estońskiego w szkołach rosyjskojęzycznych zaczynała się dopiero w piątej klasie, podczas gdy estońskie dzieci musiały się uczyć rosyjskiego już od przedszkola. Było oczywistością, że władze dążą do zastąpienia języka estońskiego rosyjskim. Szeroko promowano akcję „dwujęzyczności” jednakże tylko Estończyków zachęcano do nauki rosyjskiego, mieszkający w republice Rosjanie nie musieli znać estońskiego. W czasie jednego z wieców odpowiedzialny za tę kampanię Rein Ristlaan zdumionym zebranym oświadczył, że wszystko co jest u nich dobre zawdzięczają Rosjanom i językowi rosyjskiemu, i że człowiek, który opanował dwa języki „macierzyste” ma także dwie matki. Wraz ze zmianami w szkolnictwie nastąpił także spadek liczby wydawanych książek i innych publikacji w języku estońskim. Zamiast tego władze łożyły większe nakłady na druki rosyjskojęzyczne. Pozycję lokalnego języka udało się utrzymać jedynie w estońskich rozgłośniach radiowych. Stało się tak ponieważ w 100% były one kontrolowane przez władze republiki a nie Moskwę. Jednakże telewizja pozostawała w gestii władz radzieckich. Dlatego też w 1980 roku w Estonii tylko 17% programów telewizyjnych było nadawanych w języku estońskim.
IV. Wpływ rusyfikacji na estońską kulturę
Sowieckie represje dotknęły również estońską kulturę. Od samego początku istnienia sowieckiej Estonii na twórców i artystów wywierano presję by pracowali według wytycznych partii. Jeśli odmawiali walczono z ich twórczością. Tak np. stało się z wieloma znanymi przedwojennymi pisarzami. Johannes Semper, Frieiebert Tuglas, Mait Metsanurk, Nigol Andresen i wielu innych zostało usuniętych ze Związku Pisarzy, a także zakazano publikacji ich dzieł. Heiti Talvik i Hugo Raudsepp zostali nawet aresztowani i osadzeni w więzieniu, gdzie zmarli. Z drugiej strony takie książki jak „Valgus Kordis” Hansa Leberechta, opowiadająca o wielkich zaletach kolektywizacji były wydawane w wielotysięcznych nakładach. Podobnie potraktowano teatr gdzie tradycyjne estońskie pieśni i sztuki starano się zastępić tymi, które wychwalały komunizm, Stalina i kolektywizację. Nic więc dziwnego, że poprawa sytuacji w tym zakresie mogła nastąpić dopiero po śmierci dyktatora. Za rządów Chruszczowa nastąpiła odwilż, Estończycy uzyskali większy zakres swobód. Symbolem zmian było otwarcie w 1956 roku linii promowej pomiędzy Tallinem a Helsinkami. W tym samym roku rozpoczął się także masowy powrót osób deportowanych z Syberii. Do północnej Estonii docierał sygnał fińskiej telewizji co nie pozostawało bez znaczenia dla kultury estońskiej.
Niestety ten pozytywny trend został zahamowany wraz z nastaniem ery Breżniewa, a w miarę upływu czasu sytuacja stawała się coraz gorsza. O nowym okresie można mówić od 1968 roku kiedy to sowieckie czołgi wjechały do Pragi. Polityka władz radzieckich w zakresie finansowania kultury doprowadziła do tego, że w fatalnym stanie znalazły się tak ważne instytucje jak Estońskie Muzeum i Biblioteka Narodowa. Z kolei polityka historyczna Moskwy doprowadziła do tego, iż na terenie Związku Radzieckiego zachowały się jedynie pomniki prezentujące bohaterów rosyjskiej przedrewolucyjnej historii. Inne narody nie mogły w ten sposób dbać o swoją pamięć. W 1982 roku podjęto rownież próbę zablokowania fińskich transmisji na terenie Estonii. Jednakże władze wycofały się z tych działań w obawie przed reakcją międzynarodowej opinii publicznej. Z tego samego powodu rusyfikację zawsze starano się ukryć przez światem zewnętrznym. Nie do pomyślenia było by np. rosyjski zespół lub chór mógł reprezentować na międzynarodowej arenie małą bałtycką republikę. Wszelkie zarządenia odnośnie kwestii językowych, czy też innych działań rusyfikacyjnych miały charakter tajny. Mimo to polityka władz radzieckich spotkała się z otwartym protestem ze strony estońskiego społeczeństwa. Strajk ogłosili studenci tartuskiego uniwersytetu, a gdy go stłumiono w ich obronie wielu wybitnych przedstawicieli nauki i sztuki podpisało list protestacyjny, tzw. „List 40”.
Sytuacja w Estonii zaczęła się zmieniać dopiero po dojściu do władzy Gorbaczowa. Pomimo wielu lat represji Estończycy zachowali swoją niezależność i ponownie zaczęli się domagać respektowania ich prawa do samostanowienia. W efekcie przemian zachodzących w całym komunistycznym świecie także im udało się odzyskać niepodległość, co dzisiaj zdaniem przedstawicieli tego małego narodu jest najlepszą gwarancją zachowania oraz rozwoju własnej kultury, tradycji i świadomości narodowej.
Bibliografia:
1. Topij A., Ludność niemiecka wobec rusyfikacji guberni bałtyckich 1882-1905.
2. Topij A., Szkolnictwo i nauka w guberniach bałtyckich Rosji w drugiej połowie XIX w., w: Historia, Dydaktyka, Media-księga pamiątkowa poświęcona prof. Januszowi Rulce w czterdzieściolecie pracy naukowej, red. B. Tarnowska.
3. Sinilind S., Estonia in the Prison of Nations.
4. Laar, M., Wojna w lesie : walka Estonii o przetrwanie 1944-1956.
5. Lewandowski J., Estonia.
6. Raun T., Estonia and the Estonians
