Południowy skraj Estonii i przygraniczny rejon Rosji formują krainę Setumaa. Region ten charakteryzuje zróżnicowanie etniczne i religijne. Zamieszkują go prawosławni Estończycy – Setu, Rosjanie, a także nieliczni luteranie pochodzący z północy Estonii. Bliskie sąsiedztwo Łotwy sprawia, że zbiegają się tu wpływy bałtyckie, ugrofińskie oraz słowiańskie. Ludność Setumaa – Setu, jest estońską grupą etnograficzną, która uległa wpływom rosyjskim i przyjęła prawosławie, w odróżnieniu od dominującej części społeczeństwa, pozostającej przy wyznaniu luterańskim.
Pogranicze dwóch wielkich ośrodków o diametralnie różnej organizacji religijnej, kulturowej i mentalnej to zapowiedź niezwykle ciekawego obszaru badawczego (jak i, okazuje się, turystycznego), pozwalającego poznać setuską religijność i jej rolę w życiu tej grupy. Rozmówcy deklarowali silną religijność, podobne stanowisko zajmowali sąsiedzi, uważając Setu za ludność niezwykle religijną, przywiązaną do tradycji. Deklaracje te, jak okazało się nieco później w trakcie bliższych rozmów, nie miały pokrycia.
Należy wspomnieć, że Setu, jako ludność pogranicza, nazywana bywa mianem poluwierników, poluwierców, co sami definiują jako brak przynależności do sąsiadujących religii: luterańskiej i prawosławnej. Określenie pochodzi z XIX wieku, jego wydźwięk jest niemal obraźliwy, a nadane zostało przez rosyjski prawosławny kler. Podobne znaczenie ma etnonim „Setu”, pochodzący prawdopodobnie z estońskiego wyrażenia: ej see, ej tuu. Rozmówcy tłumaczyli to na rosyjski: „nie Estończyk, nie Rosjanin”. W ten – wówczas wręcz ośmieszający sposób – określili ludność Setumaa luterańscy Estończycy. Oba określenia wskazują, że zarówno aspekt etniczny, państwowy, jak i religijny, był na pograniczu bardzo ważny dla grup dominujących oraz dla grupy im podlegającej. Takie miejsce to nie lada gratka: hybryda, jaka powstałaby z połączenia dwóch odmiennych tradycji i kultur, mogłaby okazać się nową, interesującą jakością. Trudno jednak pominąć to, co najbardziej w pierwszej chwili zauważalne. Trwająca ponad 50 lat obecność Związku Radzieckiego zostawiła bardzo wyraźne ślady w mentalności, stosunku do religii, organizacji ekonomicznej i politycznej. Są to wspomnienia świeże dla wszystkich byłych republik radzieckich.
Ludność poddana kilkupokoleniowej indoktrynacji nie radzi sobie z własną tożsamością, nie potrafi dokonywać wyborów, podejmować decyzji. Jednomyślność oraz odgórne kierownictwo pozostawiło spadek w postaci inercji przyzwyczajeń, a rozmówcom czasem brak krytycyzmu oraz dystansu do rzeczywistości, którą odczuwają poprzez własne bieżące doświadczenia. W efekcie pojawia się charakterystyczna nostalgia, tęsknota do czasów, kiedy wszyscy byli równi, tzn. średni. Postawa antykomunistyczna miesza się z poczuciem „utraconego raju”. Ta „średniość” uwidoczniła się także w stosunku do religii.
Historia osadnictwa i związane z tym pochodzenie Setu wciąż jest przedmiotem sporów. Etnograf Paul Hagu, z pochodzenia Setu, przywołuje głosy badaczy sugerujących, że grupę tworzą potomkowie osadników przybyłych w XVI i XVII wieku z położonej na południu Estonii Vőrumaa. Inni utrzymują, że wspomniani osadnicy jedynie dołączyli do już istniejącego tam ludu. Tworzyło go plemię (lub kilka plemion) należące do ludów bałto-fińskich, które zajmowało tereny położone na wschód od Pskowa oraz jeziora Pejpus, a które w późniejszym okresie uległy zruszczeniu. Zgodnie z tą teorią, część ówczesnych mieszkańców Setumaa miała uniknąć rusyfikacji dzięki napływowi osadników z południowej Estonii, którzy z czasem przekształcili się w samodzielną grupę etniczną – Setu. Trzecia koncepcja, najbardziej radykalna, zakłada, że Setu są zupełnie niezależnym plemieniem, które w sprzyjających okolicznościach mogło stworzyć własny etnos. Indrek Jääts, inny badacz problemu, przywołuje kolejne dwie teorie dotyczące pochodzenia Setu. Według pierwszej z nich, Setu są potomkami chłopstwa zbiegłego przed feudalnym uciskiem w późnym średniowieczu lub na początku ery nowożytnej. Zgodnie z drugą – Setu zamieszkiwali te tereny od zawsze, ich pradziadowie byli tu już 3 000 lat p.n.e. Pomimo trudności z ustaleniem początków historii grupy, jedno wydaje się pewne: należą oni do ludności ugrofińskiej.
Setumaa, czyli „ziemia Setu”, koncentruje się wokół ośrodka Petseri (Pieczory), tworząc rejon administracyjny Petserimaa. Jej geograficzne granice są wynikiem procesów historycznych tworzących współczesną Estonię i Rosję, stając się tym samym granicami podziałów kulturowych, religijnych, cywilizacyjnych. Los Setumaa jest wypadkową dziejów Estonii i Rosji, historią pogranicza. Estonia nie posiadająca przed 1918 rokiem własnej struktury państwowej, w średniowieczu konstytuowana była jedynie przez niewielkie państwa kościelne. W XI wieku południowo-wschodnia część dzisiejszej Estonii stanowiła lenno księstwa kijowskiego, a od XIII wieku tereny Estonii oraz Łotwy stały się celem ekspansji niemieckiej, gdy plemiona Łotyszy, Liwów oraz Estów znalazły się pod naporem niemieckich misjonarzy chrześcijańskich i kupców z południa oraz Duńczyków z północy. Powstała w ten sposób nowa struktura polityczna, później znana jako „Stara Liwonia”, znalazła się pod władzą Zakonu Kawalerów Mieczowych i katolickich biskupów. Przybysze narzucili typowy dla tego okresu system społeczny, tworząc klasę wyższą, podczas gdy ludność miejscowa pozostała chłopstwem.
Także kler wywodził się z Niemiec, a najbardziej wpływowe wówczas zakony, nauczające jednak w języku miejscowym, to dominikanie, cystersi, franciszkanie i brygitki. Ówczesne miasta rozwijały się szybko, stając się centrami handlowymi i rzemieślniczymi: Tallin, Tartu, Viljandi, Pärnu były członkami Ligi Hanzeatyckiej. Również rewolucja religijna dotarła tu bez opóźnienia. W XVI wieku estońskie miasta ogarnęła fala reformacji, kształtując strukturę religijną według niemieckich wzorców. Do dziś Estonia pozostała w większości krajem luterańskim. Wpływy rosyjskie na terenie współczesnej Estonii są związane z rosyjską ekspansją w kierunku Bałtyku. Najstarszy fragment wspólnej historii związany jest z wyprawą Jarosława Mądrego. W XI wieku podbił on południowo-wschodnią część Estonii, zakładając w 1030 roku miasto Juriew (dzisiejsze Tartu). Wtedy w mieście powstały pierwsze świątynie prawosławne, pomimo faktu, że do XIII wieku Estonia pozostała właściwie nie schrystianizowana. Tereny te Estowie odbili w 1061 roku. Kiedy na początku XIII wieku niemieccy feudałowie podbili Estonię, granica między Starą Liwonią i księstwami ruskimi powoli stabilizowała się. Separowała ona Setumaa od Estonii, ale stanowiła łącznik pomiędzy dwoma cywilizacjami: katolicyzmem (a od XVI wieku protestantyzmem) na zachodzie i prawosławiem, dominującym na wschodzie. Gdy na początku XVIII wieku cała Estonia włączona została do imperium rosyjskiego, granica między Estonią i Setumaa zniknęła, pozostała jednak bariera cywilizacyjna. Geograficzne ramy tego podziału wytyczyły jednocześnie granice Setumaa: w XIII wieku granica między posiadłościami niemieckich i nowogrodzkich możnowładców biegła wzdłuż rzeki Mädajőgi i wyżej osiągała Piusę, tym samym Setumaa-Petserimaa pozostała na jej wschodnim brzegu. Po upadku Nowogrodu włączono ją ziem moskiewskich jako część Okręgu Pskowskiego i przez następne stulecia rzeki Mädajőgi i Piusa stanowiły zachodnią granicą Rosji, która zniknęła dopiero w XVIII wieku, gdy Rosja podbiła resztę ziem Estończyków. Pozostała granica rejonowa oraz podział między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim. Podział ten był jednak zdaniem niektórych badaczy sztuczny, a wpływ prawosławia powierzchowny, czego główną przyczyną była bariera językowa. Prawdopodobnie dzięki temu kultura Setu przechowała wiele niezwykle archaicznych, przedchrześcijańskich elementów. Oficjalnie jednak ludność Petserimaa – Setu, etniczni Estończycy, ulegli wpływom rosyjskiej kultury i Kościoła Prawosławnego. Od momentu założenia w 1473 roku, ważną bazą dla rosyjskiej religii i polityki stał się monastyr w Petseri.
To bardzo ogólny zarys historii wpływów na terenie Setumaa. Sami Setu, zwłaszcza ci, którzy postulują samodzielność swojego regionu, bardzo radykalnie definiują historyczne ramy religijnej tożsamości Setumaa. Istnieje koncepcja zakładająca, że Setu przyjęli prawosławie już w 988 roku, podczas chrztu Rusi Kijowskiej, należy ją jednak uznać za mało prawdopodobną. Wiadomo jednakże, że data fundacji monastyru w Petseri (1473 rok) jest najpóźniejszym z możliwych momentem chrystianizacji Setu. Historyk Aare Hőrn, Setu zaangażowany w poszukiwanie tożsamości swego regionu, jest autorem szkicu traktującego o wpływie prawosławia na Setumaa. Jego zdaniem początki sięgają X-XV wieku i wiążą się z Irborskiem, usytuowanym w południowo-wschodniej części Setumaa (dziś w Rosji). Stanowił on główny ośrodek kulturalny dla Setu. Stamtąd prawosławie rozprzestrzeniać się miało na tereny dalsze, stopniowo wypierając stare wierzenia. Pierwsza cerkiew i monastyr w Setumaa powstał w Irboska w XIII wieku. W 1473 roku powstaje najpotężniejszy ośrodek religijny w regionie, monastyr w Petseri, którego znaczenie duchowe, materialne, polityczne i militarne docierało do najdalszych krańców Setumaa. Pozycja prawosławia wzmocniła się szczególnie w ciągu XVII i XVIII wieku, gdy na obszarze całego regionu wzniesiono cerkwie. Kolejny krok istotny w upowszechnieniu prawosławia to XVIII i XIX stulecia, kiedy to wprowadzono miejscowy język – dialekt setu – do liturgii. Jednocześnie w ukryciu praktykowano stare zwyczaje. Niektóre, zwłaszcza obrzędowość pogrzebowa, przeniknęły do tradycji prawosławnej. Pomimo że obrzędowość prawosławna wchłonęła wiele elementów przedchrześcijańskich i kultura Setu nie jest tu wyjątkiem, niejednokrotnie wskazuje się na synkretyzm, jako typowy dla religijności Setu. Jednocześnie rozpoczęto zdecydowane działania, by wykorzenić przedchrześcijańskie pozostałości w tradycji Setu. Choć nieskuteczna, polityka ta przyczyniła się do ustabilizowania pozycji prawosławia. W latach 20. i 30. XX wieku kler oraz język liturgii uległ już całkowitej estonizacji – w seminarium utworzonym w klasztorze w Petseri rozpoczęto edukację w języku estońskim, prowadzącą do wykształcenia setuskiego kleru. W bolesny sposób odznaczyła się w świadomości Estończyków II wojna światowa oraz utrata niepodległości. Kapłanów prawosławnych wywieziono na Syberię albo rozstrzelano, normalna działalność Cerkwi została zaburzona, miejscami uniemożliwiona.
Źródło: Tekst został opublikowany dzięki uprzejmości miesięcznika Opcja na prawo.
