Rozwój kultury estońskiej

Kalevipoeg to estoński epos narodowy. Opowiada on losy bohatera narodowego Estończyków, tytułowego Kalevipoega, zwanego również synem Kaleva. Z tego powodu utwór ten jest także określany jako Pieśń syna Kaleva.

Rok w którym po raz pierwszy wydano to dzieło, czyli 1857¹, pełni rolę cezury wyznaczającej początek estońskiego odrodzenia narodowego a tym samym i moment, w którym zaczęła się kształtować estońska świadomość narodowa. Jest to o tyle zrozumiałe jeśli weźmiemy pod uwagę, że bez własnej, odrębnej kultury nie może istnieć żaden naród, i że to właśnie wydarzenie miało wręcz podstawowe znaczenie w procesie kształtowania się takowej w odniesieniu do Estończyków. Nie możemy jednak zapominać, że data ta, tak jak i każda inna, ma nieco znaczenie symboliczne i trudno jest precyzyjnie wyznaczyć początek i koniec różnych procesów historycznych. Tak samo jest również, w końcu, z tak ulotnym zjawiskiem jakim jest świadomość narodowa jakiegoś narodu. Po drugie muszę też zaznaczyć, że samych źródeł rozwoju kultury estońskiej po roku 1857 powinniśmy poszukiwać także w tym co się działo w tym kraju także przed tym rokiem. Przede wszystkim chodzi mi o proces rozwoju szkolnictwa estońskiego. Oprócz tego, że istniała tutaj bardzo silna tradycja nauczania domowego od początków XIX wiek coraz większa liczba dzieci zaczęła także uczęszczać do szkół publicznych. Na poziomie podstawowym były to trzyletnie szkoły gminne, na wsi obowiązkowe od lat 70-ch XIX wieku². Po jej ukończeniu uczniowie mogli kontynuować swą edukację, albo w miejskich szkołach realnych, albo wiejskich parafialnych. W największych miastach powstały również gimnazja. I choć dopiero po roku 1905 dopuszczono możliwość by w szkołach prywatnych językiem nauczania był estoński, a wcześniej dominował w nich albo niemiecki, albo od momentu wprowadzenia polityki rusyfikacji, rosyjski, to i tak odgrywały one pozytywną rolę w życiu narodu estońskiego. Poziom nauczania w nich, a w szczególności w szkołach miejskich był stosunkowo wysoki. Program szkolny uwzględniał także lokalną specyfikę. Dzięki temu dzieci mogły dokładniej poznać geografię, oraz historię własnego kraju. Efektem upowszechnienia się szkolnictwa na tym terenie było niemalże całkowite wyeliminowanie problemu analfabetyzmu na ziemiach estońskich, co też w jakiś sposób odróżniało je od Rosji. Jeżeli do tego faktu dodamy jeszcze to, że Estończycy stali się także względnie zamożni otrzymamy obraz społeczeństwa mogącego w sposób bardzo aktywny uczestniczyć w życiu kulturalnym swego kraju. Bez tego też tak Kalevipoeg, jak też i inne powstające w tym czasie dzieła estońskiej literatury, oraz prasa wydawana w tym języku nie mogłyby znaleźć odbiorców. Na tej samej zasadzie mogła się rozwijać i była popularyzowana wśród społeczeństwa także tzw. kultura wysoka. Jeśli chodzi o Uniwersytetu w Tartu to tutaj także początkowo wśród studentów dominowali bałtyccy Niemcy. Jednakże po 1905 roku tak jak w szkołach prywatnych dopuszczono możliwość nauczania w języku estońskim, tak też na Uniwersytecie w Tartu zaczęło się pojawiać coraz więcej estońskich studentów. Początkowo w głównej mierze rekrutowali się oni z istniejącego od 1883 roku prywatnego estońskiego gimnazjum Hugona Treffnera³, jednakże z czasem dołączyli do nich również absolwenci innych estońskich szkół średnich tak, że w 1914 roku ich liczba wynosiła około 400⁴. Jeszcze wcześniej pojawili się na niej pierwsi wykładowcy, lektorzy języka estońskiego – Mihkel Veske (1843-1890) i Karl August Hermann (1851-1909). W XX wieku dołączyli do nich także teolog Johann Kopp (1873-1970) oraz medycy – Aleksander Paldrock (1871-1944), oraz Henrik Koppel (1863-1944). Był to jedynie fragment rozwoju estońskiej nauki, gdyż badania naukowe prowadzono także poza strukturami tej uczelni. Dla przykładu można tu wymienić choćby wynalezienie sejsmografu przez estońskiego uczonego Johana Vilipa (1870-1942)⁵. Uniwersytet w Tartu ukończyło również bardzo wielu twórców, oraz animatorów estońskiej kultury. Najlepszym tego przykładem może być Friederick Reinhold Kreutzwald (1803-1882). To właśnie na łamach zeszytów działającego w Tartu Estońskiego Towarzystwa Naukowego wydał on poemat Kalevipoeg. Był on odpowiednikiem fińskiej Kalewali. Jego rola w estońskim odrodzeniu narodowym nie polegała jedynie na tym, że był on nośnikiem języka estońskiego, ale i na tym, że wielu Estończyków w walce o swoją tożsamość wzorowało się na głównym bohaterze tego opowiadania. Oprócz KalevipoegaF. R. Kreutzwald był także autorem Starożytnych bajek estońskich.

Jednym z prekursorów estońskiego odrodzenia narodowego był także inny absolwent Uniwersytetu w Tartu, a mianowicie Friedrich Robert Faehlmann (1798-1850). Był on nie tylko lekarzem, ale i poetą, twórcą baśni o staroestońskim bogu Vamemuine. Jako student medycyny założył pierwszą estońską korporacje studencką⁶. To też z jego inicjatywy powołano w 1838 roku, wspomniane już tutaj, Estońskie Towarzystwo Naukowe. Było ono jednym z licznych powstałych w połowie XIX wieku stowarzyszeń, które zajmowały się badaniami nad estońską kulturą, historią i językiem, oraz folklorem. Badania takie podejmowano także na samym uniwersytecie. Jeden z jego absolwentów, czyli Ferdynand Johann Wiedemann (1805-1887), po tym jak został członkiem petersburskiej Akademii Nauk zajął się językoznawstwem ugrofińskim i opracował bardzo dobry słownik estońsko-niemiecki⁷.

Na upowszechnienie się estońskiego języka literackiego duży wpływ miało też spopularyzowanie prasy wydawanej w tym języku. W 1857 roku Waldemar Jaansen (1819-1890) założył tygodnik Parnu Postimees⁸. To właśnie na jego łamach po raz pierwszy pojawił się termin naród estoński, którym twórca tego czasopisma proponował zastąpienie określenia lud tej ziemi, tak bowiem do tego momentu określali się Estończycy. Po tym jak redakcja najpierw czasopisma a później gazety przeniosła się w 1864 roku do Tartu, zmieniono także nazwę na Eesti Postimees i pod tym tytułem jest ona wydawana do dnia dzisiejszego. Inne tytuły prasowe jak również związane z W. Jaansenem towarzystwo śpiewacze, oraz jego działalność bardzo ściśle wiążą się już z historią samego estońskiego ruchu narodowego. Dlatego też omówię je w następnym rozdziale a w tym momencie pozwolę sobie na przejście do przedstawienia tego co działo się w kulturze estońskiej na przełomie wieków. Ta bowiem znów zaczęła się bardzo prężnię rozwijać, stając się częścią kultury europejskiej. Wcześniej ten progres został na pewien czas zahamowany, a stało się to na skutek wystąpienia dwóch czynników. Pierwszym z nich była polityka rusyfikacyjna, drugim z kolei postawa samych Estończyków. Im jako odbiorcom tej kultury, nie wystarczała już sztuka, która bazowała jedynie na prostych, odwołujących się do patriotycznych uczuć wzorcach. Z tego względu stracili oni zainteresowanie do tego co im do tej pory oferowano. Bardzo szybko zmianę tą zrozumieli również twórcy i odpowiedzieli oni na te potrzeby sztuką mającą więcej cech uniwersalnych, taką która w pełni mogła zasłużyć na miano europejskiej.

Jeśli chodzi o literaturę to zmiana ta najpełniej wyraziła się poprzez powstanie w jej łonie nurtu realistycznego, czego najlepszym przykładem była powieść Eduarda Vilde z 1896 roku pt. Kulmale maale. Książka ta została również wydana w roku 1952 w języku polskim pod tytułem W posępnej krainie. W granicach tego kierunku mieściła się również działalność pierwszej estońskiej grupy literackiej Noor Eesti (Młoda Estonia)⁹. Jej lider Gustav Suits była autorem takich tomików poezji jak Elu tuli (Ogień życia) z 1905 roku, orazTuulemaa (Kraina wiatru). Oprócz nich tworzyło w tym czasie także wielu innych pisarzy, oraz poetów. Spośród nich możemy wymienić choćby bardzo popularnego Oskara Lutsa, który napisał wydaną w latach 1912-1913 powieść Kevade (Wiosna). Ważna była także postać Augusta Kitzberga, który oprócz tego, że był prozaikiem to jest również uważany za ojca estońskiego dramatu. Jego, oraz Lydii Koiduli, sztuki były wystawiane przez słynny tartuski teatr Vanemuine. Dał on początek estońskiej scenie narodowej. Obok niego od 1906 roku zawodowymi grupami teatralnymi stały się również pochodząca z Tallina Estonia, oraz parnawska Endla. Jeszcze przed I wojną światową teatry te otrzymały także okazałe siedziby¹⁰, których budowa została sfinansowana ze składek społeczeństwa.

Jeśli zaś chodzi o inne dziedziny kultury to tutaj także nastąpił przełom i tak w zakresie malarstwa działali tacy artyści jak Johann Koler, czy też pierwszy estoński abstrakcjonista Ado Vabbe (1892-1961)¹¹. August Veizenberg (1837-1921) stworzył przedstawioną na rys. nr 7 rzeźbę F. R. Kreuizwelda, oraz pomnik J. Hurta. Odrodzeniu narodowemu była także poświęcona twórczość Amandusa Adamsona (1855-1929), który wyrzeźbił pomnik Kalevipoega. Wszyscy oni mogli zarabiać dzięki temu, że to sami Estończycy zamawiali u nich te dzieła. To jak estońska kultura tamtej epoki starała się połączyć to co w tym zakresie przychodziło do niej z Europy z rodzimymi wzorcami widać również na przykładzie muzyki. Tacy kompozytorzy jak Rudolf Tobias (1873-1918), czy też założyciel pierwszej estońskiej orkiestry symfonicznej Aleksander Late¹² (1860-1946), wykorzystywali w swej twórczości zarówno rodzimy folklor jak i to czego się nauczyli za granicą. Bardzo często bowiem kończyli oni konserwatoria w Petersburgu, lub też koncertowali w takich krajach jak Niemcy i Francja. Stale też rozwijały się estońskie festiwale muzyczne, w jednym z nich w 1912 roku udział wzięło 12 tys. uczestników co stanowiło ponad 1% całej populacji.

W Estonii podobnie jak w całej Europie pojawiły się także takie nowe zjawiska w zakresie kultury jak sztuka filmowa, oraz sport tak masowy jak i wyczynowy. W 1912 roku w Tartu otwarto pierwsze estońskie studio filmowe Estoniafilm, pierwszym estońskim filmem fabularnym była nakręcona w 1914 roku komedia pt. Polowanie na niedźwiedzia w Parnumaa¹³. Takie kluby sportowe jak talliński Kalev, oraz tartuska Taara zajęły się także sportem na bardziej profesjonalnym poziomie. Bardzo popularne były lekka atletyka, oraz zapasy czego dobrym przykładem był pierwszy estoński medalista olimpijski, Martin Klein (1884-1947), który na igrzyskach w Sztokholmie w 1912 roku zdobył srebro¹⁴. Wreszcie estońskie społeczeństwo zadbało również o to aby zdobycze kulturalne tego narodu mogły być również przekazane także następnym pokoleniom. Po to właśnie w 1909 roku w Radi, koło Tartu otwarto Estońskie Muzeum Narodowe. W jego obrębie działała również biblioteka.

Wszystko to świadczy o tym jak kultura estońska wraz z przeobrażeniem się społeczeństwa wyszła poza ramy sztuki ludowej. W ten sposób stała się ona nie tylko przejawem kształtowania się świadomości narodowej swojego narodu, ale i jednym z czynników który na ten proces wpływał. A przez to, że w swych treściach nawiązywała tak do wartości narodowych jak i uniwersalnych uczyniła z Estończyków członków wielkiej rodziny narodów europejskich.

Przypisy

1. J. Darski, dz. cyt., s.12.
2. J. Ledwandowski, Estonia, s.38.
3. J. Lewandowski, Społeczno-gospodarcze, s. 148.
4. J. Lewandowski, Historia Estonii, s.155.
5. J. Lewandowski, dz. cyt., s. 156.
6. J. Lewandowski, dz. cyt., s. 131.
7. Tamże.
8. Tamże, s.133.
9. J. Ledwandowski, Estonia, s.41.
10. Tamże, s.43.
11. Tamże, s.44.
12. Tamże, s.46.
13. Tamże.
14. Tamże, s. 48.