Najstarsze wzmianki o polskim środowisku w Estonii pochodzą z czasów Stefana Batorego i założonego wówczas kolegium oo. jezuitów w Tartu (dawniej Dorpat). W czasach zaborów na tamtejszym uniwersytecie kształciło się wiele młodzieży z ziem polskich (tzw. dorpatczycy, m.in. Józef Weyssenhoff, Tytus Chalubinski, Władysław Soltan, Antoni Natanson, Konstanty Skirmunt, Ryszard Manteuffel). Większa grupa Polaków przyjechała do Estonii w drugiej połowie XIX wieku do pracy przy budowie kolei. Następne grupy przybyłych z kresów wschodnich Polaków, głównie rzemieślników i robotników, zatrudniano w rozbudowującym się przemyśle stoczniowym. Według spisu z 1934 roku było ich w sumie 1608. Skupiali się głównie w Tallinie, Narwie i Tartu. Polacy stanowili wówczas piąta co do wielkości mniejszość narodowa w Estonii. Od końca I wojny światowej do 1920 roku Rada Główna Opiekuńcza opiekowała się także Polakami mieszkającymi w Estonii. Pierwsze polskie organizacje w Estonii to: założony w 1929 roku Związek Narodowy Polaków „Jutrzenka” w Tartu i założony w 1930 roku Związek Narodowy Polaków w Estonii w Tallinie (w roku 1937 miał 340 członków). Rozwijano działalność kulturalno-oświatową (chóry, biblioteki, teatry amatorskie i kółka samokształceniowe języka polskiego, historii i geografii). W roku 1934 utworzono w Tallinie pierwszą polską drużynę harcerską. W latach 1937-39 w Estonii pracowało sezonowo około 5 tysięcy robotników sezonowych, głównie z województwa wileńskiego i nowogrodzkiego, zatrudnionych w rolnictwie i przemyśle węglowym. Część pozostała na stałe. Przybyli wówczas pierwsi duszpasterze polscy: o. Feliks Wierciński SJ (1924 – 38) – pracował w Pärnu i Rakvere; o. Tadeusz Kraus OFM Cap. (1931 – 64) – pracował w Valga, Narwie, Tartu; ks. Wincenty Dejnis (1934) – pracował w Tallinie; o. Lucjan Ruszala OFM Cap. (1935 – 45) – pracował w Petseri; ks. Aleksander Luniewski TChr. (1938) – pracował w Kivoli; ks. Stanisław Rut TChr. (1938 – 45) – pracował w Rakvere. Przebywali też bracia zakonni: Stanisław Cieśla TChr. (1938 – 40) w Kivoli i Kazimierz Kański SJ (1937) w Esna. Kapłanów wspomagały polskie zakonnice, Misjonarki Świętej Rodziny (MSF). Przybyły one 1933 roku do Tallina: s. Maria Anajtis – przełożona, a zastąpiła ją rok później s. Maria Chrzanowska; s. Aniela Olszewska, s. Marcelina Baranowska. Siostry katechizowały dzieci polskie przy kościele p.w. św. Piotra i Pawła w Tallinie, wspierały chorych i potrzebujących Polaków. Wyjechały do Polski w 1945 roku. W 1939 roku liczbę Polaków w Estonii szacowano na 1500 osób. Z chwila wkroczenia do Estonii wojsk sowieckich (17 VI 1940 r.) Polacy podzielili los Estończyków; nastąpiły represje (w latach 1940-41 i 1944-45 prześladowania przez NKWD), deportacje na Syberie, systematyczna sowietyzacja powodująca utratę tradycji narodowych i świadomości pochodzenia etnicznego. Do końca lat 40-tych pozostało tylko kilkuset Polaków w rejonie Tallina i Tartu, wielu z nich wróciło do kraju w ramach repatriacji. Nowa fala emigracji polskiej dotarła do Estonii na przełomie lat 40-tych i 50-tych. Byli to członkowie AK powracający z łagrów oraz Polacy z tzw. werbunku, pochodzący głównie z ziem włączonych po wojnie do Litwy i Białorusi. Obecnie mieszka w Estonii ok. 3000 Polaków (w 1996 roku), głównie w Tallinie, Tartu, Kohtla-Järve, Narwie, Valdze, Ahtme i Parnawie. W 1988 roku rozpoczęło działalność Towarzystwo Kultury Polskiej „Polonia”, przekształcone w 1995 roku w Związek Polaków w Estonii (z prezesem Zofią Tiits). Polacy mają status mniejszości narodowej. W siedzibie organizacji funkcjonuje biblioteka polska, odbywają się kursy języka polskiego i estońskiego dla dzieci i dorosłych, od października 1994 roku ukazuje się miesięcznik „Nasza Polonia”, który od czerwca 1997 roku publikowany także jest w Internecie. Ważnym ośrodkiem polskości są parafie katolickie. W Ahtme pracuje o. Augustyn Loska OFM. W Tallinie w jedynym kościele katolickim p.w. św. Piotra i Pawła i w Tartu ks. Zbigniew Pilat MIC (do VII 1998). Od 26 lipca 1998 roku proboszczem parafii mianowany został przebywający już od kilku lat w Estonii dominikanin o. Ludwik Grabarczyk. Warto odnotować też, ze na Wydziale Slawistyki Uniwersytetu w Tartu (na wydziale polonistyki) lektorem języka polskiego był wykładowca Uniwersytetu Gdańskiego Henryk Lewandowski. Następnie pracowali tam Romana i Jan Lewandowscy z UMCS w Lublinie, a obecnie dr Wiesław Stefańczyk z krakowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Studenci slawistyki o Polakach
W jesiennym semestrze roku 2004/2005 studenci trzeciego roku Pedagogicznego Uniwersytetu w Tallinie poszerzali swoją wiedzę o Słowianach, ich kulturze, historii i tradycjach. Pod koniec wykładów zaproponowałam swoim słuchaczom napisać, co przychodzi im na myśl, kiedy myślą o każdym oddzielnie wziętym narodzie dosyć rozległej Słowiańszczyzny.
Na tle innych Słowian, na przykład o południowych braci wiedza jest wręcz znikoma, Polacy wypadli całkiem nieźle. Dla mieszkańca Estonii przymiotnik „polski” automatycznie przywołuje w pamięci takie rzeczy, jak kosmetyki, korytarz, zabawki, meble, granica.
Stereotyp Polaka w Estonii przede wszystkim wiąże się łańcuchem: pan – szlachta – kościół – żubr. Polak jest dobrze wychowany, bogaty, oszczędny, dumny, ale też tchórzliwy, zuchwały i niedarzący miłością swego wschodniego sąsiada. Do najbardziej znanych przedstawicieli Rrzeczypospolitej zaliczają się Stefan Batory oraz Joanna Chmelewska.
Zarząd ZPE „Polonia”
Według ostatniego spisu ludności 2000 roku w II Republice Estońskiej mieszka 2 193 Polaków. Niestety, od trzech lat estońscy Polonusi działają w dwóch niezależnych od siebie organizacjach, które wcześniej tworzyły jedyny Związek Polaków w Estonii „Polonia”. Od tallińskiej centrali oddzieliły się filie w Narwie i Kohtla-Järve, które jako Towarzystwa Kultury Polskiej działają na własną rękę i rachunek. Dziś ZPE „Polonia” – Tallinn (prawie 200 osób) i Tartu (ponad 50 członków).
Szczególną dumą ZPE stanowią próba wydania polsko-estońskiego kwartalnika „Polonia Estońska” (2000-2002), reaktywowanie ruchu harcerskiego (15 października 2002 roku) oraz założenie szkółki języka polskiego dla najmłodszych dzieci (11 października 2004 roku). Co do ostatnich wydarzeń z estońskiego życia polonijnego, to tu warto przypomnieć, iż 16 października 2004 roku odbyło się zebranie ZPE „Polonia”, na którym został wybrany nowy Zarząd. Przez najbliższe trzy lata nad działalnością Polaków w Estonii będą czuwali: Alicja Pajur – prezes; Halina Kisłacz – zastępca, Lilia Pawłowska – skarbnik, Helena Dorofejewa i Damian Skowron. Oddział ZPE w Tartu reprezentowany będzie przez Reet Pulk-Piątkowska.
