Pärnu (niem. Pernau). Miasto przy ujściu rzeki Parnawy do Zatoki Parnawskiej, północno-wschodniej części Zatoki Ryskiej (Liivi laht). Naczelny ośrodek miejski południowo-zachodniej Estonii. Przy 41,1 tys. mieszkańców klasyczna Mittelstadt a zarazem czwarte największe miasto w całym kraju. Powierzchnia 32,2 km². Siedziba władz administracyjnych regionu swego imienia (z 4807 km² najrozleglejszego w kraju). Ważny przede wszystkim dla komunikacji wewnętrznej port morski. Miejscowość uzdrowiskowa (kąpiele błotne) o światowej renomie oraz główne letnisko morskie na estońskim brzegu Bałtyku. Dogodny klimat, długa (3 km) i szeroka piaszczysta plaża, mnogość terenów zielonych tudzież dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczno-kuracyjna ściągają rokrocznie do Parnawy tysiące gości, co czyni z miasta letnią stolicę kraju (suvepealinn). Około 4 km na północny zachód od centrum miasta, koło miejscowości Eametsa (gm. Sauga), znajduje się port lotniczy (Pärnu lennujaam). We fladze Parnawy widnieje skandynawski krzyż koloru białego na niebieskim tle. Pierwsze źródłowe notki o miejscu u ujścia rzeki Parnawy do Bałtyku spotykamy 1154. Początkiem XIII w. istniała tu przystań rybacka. 1251 na teren przy spływie Sauga jõgi i Pärnu jõgi przeniósł swą siedzibę biskup Ozylii Henryk. Powstała przy niej miejska w typie osada Perona, nazwana później Starą Parnawą (Alt-Pernau, Vana-Pärnu), uległa 1263 spaleniu podczas najazdu Litwinów, wynikiem czego siedzibę biskupa przeniesiono do Haapsalu. Niemal jednocześnie, bo ok. 1265, swój zamek wzniósł na podległym sobie terytorium po przeciwnej lewej stronie rzeki Parnawy zakon inflancki. Ukształtowane przy nim osiedle, czyli Nowa Parnawa (Neu-Pernau, Uus-Pärnu), stało się zalążkiem dzisiejszego miasta. Silnie ufortyfikowane, połączone ciekami wodnymi z rolniczym zapleczem (Viljandi, Tartu, Pejpus) i od XIV w. przynależne do Związku Hanzeatyckiego pełniło ono istotną w tej części wybrzeża bałtyckiego funkcję strategiczną oraz gospodarczą z ważnym dla Zakonu portem morskim. Zajęte przez wojska polskie 1561 w dobie wojen inflanckich i włączone w granice Rzeczpospolitej miasto stało się na kilkadziesiąt lat stolicą województwa parnawskiego. Było ono wraz z sąsiadującym od wschodu (po linii Võrtsjärv) województwem dorpackim najbardziej na północ położoną tego typu jednostką RON. Formalnie istniało do 1660. Już jednak podczas wojny z Trzema Koronami 1617–1618 Parnawa po trzydniowej obronie polskiego garnizonu została zdobyta przez Szwedów (14 VIII 1617). Odtąd pod faktycznym panowaniem szwedzkim (od końca wieku XVII rozbudowa urządzeń obronnych). Po III wojnie północnej w imperium rosyjskim. 1699–1710 miasto tymczasowo gościło siedzibę uniwersytetu dorpackiego (Academia Gustaviana). Otwarcie 1838 pierwszego zakładu uzdrowiskowego zadecydowało o rozwoju Parnawy także jako kurortu. W XIX w. miasto było jednym z ośrodków estońskiego rozbudzenia narodowego. Johann Heinrich Rosenplänter (1782–1846), od 1809 pastor luterańskiej gminy przy kościele św. Elżbiety, wniósł poważny wkład w badania nad estońskim językiem, literaturą i folklorem, wyniki swych pionierskich prac publikując między 1813 a 1832 w czasopiśmie pt. Beiträge zur genauern Kenntniß der ehstnischen Sprache. Z kolei Johann Voldemar Jannsen (1819–1890), urodzony w gminie Vana-Vändra (Alt-Fennern) nauczyciel miejscowej szkoły i ojciec Lydii Koiduli (1843–1886), rozpoczął 1857 drukowanie Pocztyliona Parnawskiego (Pärnu Postimees), pierwszej regularnej gazety w języku estońskim i poprzednika dzisiejszego pisma o tym samym tytule. Ważnym wydarzeniem nie tylko kulturalnym było otwarcie narodowego teatru estońskiego Endla (1911). Z jego balkonu ogłoszono 23 lutego 1918 estońską deklarację niepodległości (dzień wcześniej niż w Tallinnie). 1899–1915 czynna była w mieście duża fabryka celulozy (Waldhofi tselluloosivabrik). Należąc do niemieckiego towarzystwa akcyjnego z Mannheim była ona przy zatrudnieniu 2000–3000 robotników największym tej branży zakładem na terenie imperium rosyjskiego. Fabryka istniała do I wojny światowej. Zamknięto ją w czerwcu 1915 ewakuując wyposażenie do miasta Perm na Uralu; następnie została wysadzona w powietrze 20 sierpnia 1915 po pojawieniu się niemieckiej floty wojennej w Zatoce Parnawskiej (resztki zabudowań fabrycznych ostatecznie rozebrano 1936). W okresie międzywojennym Parnawę jako kurort chętnie odwiedzali Skandynawowie. Również po II wojnie światowej, mimo silnego zanieczyszczenia rzeki i morza, miasto rozwijało bazę uzdrowiskową, częściowo ukierunkowaną na prominentnych kuracjuszy. Niemniej istotny przemysłowy wizerunek Parnawy kształtował w tym okresie m.in. potężny kombinat rybny, piwowar założony 1879 (Pärnu Õlu), zakłady przemysłu lekkiego, produkcja mebli i nart. Wtedy też miasto dublując przedwojenną liczbę mieszkańców osiągnęło 52,3 tys. (1989). 1989 udział Rosjan wynosił 20,5%, by wraz z Ukraińcami (3,1%) i Białorusinami (1,0%) dawać 24,6%. Wzrastający od tego czasu udział Estończyków w zaludnieniu miasta obecnie kształtuje się już na poziomie 83,0% (2011). 1996 Parnawa oficjalnie uzyskała wspomniany tytuł letniej stolicy kraju. Od 2004 zaprasza do miasta największy w krajach bałtyckich aquapark. Dwa lata później przekazano do użytku nowoczesną promenadę nadmorską. Miasto usadowione jest po obu brzegach rzeki Parnawy. Centrum z zabytkową starówką o regularnej siatce ulic znajduje się na lewym brzegu rzeki. Z naprzeciwległymi dzielnicami Ülejõe (Nadrzecze), Rääma i Vana-Pärnu łączy je Suursild (Wielki Most), przerzucony 1938 z okazji 20-lecia ustanowienia Republiki. W ciągu drogi krajowej nr 4 (Tallinn–Pärnu–Ikla) prowadzi od 1976 obrzeżami miasta drogowo-kolejowy Papiniidu sild, inaczej Uus sild (Nowy Most), długości 284 m. Układ urbanistyczny starówki ukształtował się z końcem XVII w. Do połowy XIX w. miasto oddzielone było od przedmieść bastionami i wałem ziemnym. Z murów obronnych zachowała się dość niepozorna dziś tzw. Czerwona Wieża (Punane torn) z XV oraz monumentalna barokowa Brama Tallińska (Tallinna värav) z wieku XVII, ongiś będąca głównym wjazdem do miasta. Przebieg dawnych wałów od Bramy Tallińskiej wzdłuż brzegu Parnawy pozwalają śledzić założone na ich miejscu zieleńce. Inna pozostałość po systemie fortyfikacyjnym to wyrastające w kierunku plaży niewielkie wzgórze (Munamägi). Głównym ciągiem starówki jest Rüütli tänav (ulica Rycerska). Zamknięta dla ruchu kołowego, zabudowana niskimi, drewnianymi lub murowanymi domami w radosnych barwach, stanowi dziś typowy miejski pasaż handlowo-usługowy. Szczególną uwagę zwracają budynki Rüütli 21-23 (1681) oraz mieszkalny Rüütli 1a (1933). Przy Rüütli tänav 53 istniejące od 1896 Pärnu Muuseum (przyroda, historia, kultura regionu). Nieco na północ od traktu błyszczy biało-żółta fasada klasycystycznego ratusza, wzniesionego jako dom mieszkalny 1797 a następnie (1835) dostosowanego do celów publicznych; secesyjne skrzydło północne naprzeciwko rogu Malmö tänav dostawiono 1911. Obok ratusza MPEÕK Suurmärter Katariina kirik (Vee 8 róg Uus tänav). Obiekt wzniesiony został 1764–1768 wg planów Piotra Jegorowicza Jegorowa (1731–1789), rosyjskiego architekta, z pochodzenia Czuwasza. Barokowy budynek na planie krzyża, o dużej środkowej kopule z latarnią, flankowanej czterema wieżyczkami, oraz wąskiej trójdzielnej wieży zachodniej z iglicą, stanowił swego czasu architektoniczny wzór dla wielu cerkwi w guberniach bałtyckich. Na pd. od Rüütli tänav EELK Eliisabeti kirik z 1744–1750 (Nikolai 22). Jego ozdobny barokowy portal pochodzi z 1747 a pd. skrzydło z 1893. Obu wspomnianym kościołom nadano imiona na cześć rosyjskich imperatorowych. Kilka starych zabytkowych domów można spotkać przy sąsiednich ulicach, równoległych do Rüütli tänav bądź ją przecinających: Pühavaimu 8 (1674), Nikolai 8 (1740), Uus 3 (1763) i Kuninga 24 (1694). Przy Kuninga tänav 27 budynek szkoły z 1805. W Lydia Koidula park, rozpostartym pomiędzy Kuninga tänav, Ringi tänav, Pühavaimu tänav i Lõuna tänav jednym z najładniejszych parków miejskich, stoi pomnik poetki (Amandus Adamson, 1929). Bezpośrednio na południe od centrum miasta rozciąga się ku morzu dzielnica uzdrowiskowa, której częścią jest założony 1882 Rannapark. Prowadzącą prosto ze śródmieścia (na przedłużeniu Pühavaimu tänav) Supeluse tänav zamyka neoklasycystyczny budynek domu zdrojowego (mudaravila). Między południowo-wschodnim krańcem Rannapark a plażą wzniesiony w stylu estońskiego funkcjonalizmu Rannahotell (1937) oraz tuż obok kawiarnia plażowa z balonem w kształcie grzyba (1939). Przy Mere puiestee 7 secesyjna Ammende Villa (1905). Jako część muzeum miejskiego funkcjonuje w dzielnicy Ülejõe muzeum Lydii Koiduli (Jannseni 37).
Dostęp do sieci kolejowej Parnawa otrzymała w ostatnich latach XIX w. Stanowił go otwarty 1896 wąskotorowy szlak Pärnu–Valga (z odgałęzieniem na stacji Mõisaküla do Viljandi i dalej do Tallinna). Końcowa stacja kolejowa znajdowała się do lat 70. w sercu miasta, blisko portu, obok obecnego dworca autobusowego, na terenie dzisiejszego centrum handlowego (Port Arturi kaubanduskeskus). Po uzyskaniu niepodległości linia parnawsko-wałecka przestała odpowiadać nowym realiom geopolitycznym. Straciła na znaczeniu tak jako całość, połową swej długości (od Mõisaküla) biegnąc po terytorium łotewskim, jak również w odniesieniu do samego miasta, a to za przyczyną niewygodnego i czasochłonnego połączenia ze stolicą nowego państwa (by osiągnąć położony niemal prosto na północ Tallinn należało uprzednio kierować się przez ok. 60 km na południo-wschód). Czyniąc więc zadość potrzebie bezpośredniego połączenia Parnawy z Tallinnem zbudowano 1925–1928, głównie przez wilgotne lasy i bagna, szlak Lelle–Pärnu (oddanie do użytku 16 II 1928). Był to szlak również wąskotorowy, długości 70 km, z odnogą Viluvere–Vändra (10 km). Odchodząc od szlaku Tallinn–Viljandi określany był inaczej Lelle–Papiniidu lub Lelle–Papiniidu–Pärnu, gdyż do linii z Mõisaküla dobijał w parnawskiej dzielnicy Papiniidu, na dworcu tej samej nazwy (Papiniidu raudteejaam). Ta druga w mieście stacja kolejowa znajdowała się na wschód od centrum, istniała 1896–1972, początkowo jako Waldhoffi raudteejaam (od nazwy fabryki celulozy). Nowa linia, skracając kolejową odległość pomiędzy Parnawą a Tallinnem aż o ok. 100 km, pozwoliła pociągom na przejazd do stolicy kraju w ciągu 6 godzin (przedtem 16). Podczas modernizacji sieci kolejowej (1959–1974) szlaki wąskotorowe, w zależności od nasilenia przewozów, albo unieruchamiano, albo przekształcano na rosyjski rozstaw szyn (1520 mm). Linia Lelle–Pärnu przeznaczona została do przebudowy, po czym jako szerokotorową otwarto ją 23 lipca 1971. Zrazu pociągi tymczasowo kończyły bieg na nowo wybudowanym (1971) terminalu towarowym (Pärnu kaubajaam) po północnej stronie rzeki Parnawy. Po oddaniu do użytku mostu kolejowego z Tammiste (1976) wraz z nowym odcinkiem toru (wąskotorówka przekraczała bowiem Pärnu jõgi w Sindi, zmierzając ku Papiniidu raudteejaam po jej południowym brzegu) dotarły one po kilku latach na nowy dworzec pasażerski (Pärnu reisijaam) w dzielnicy Raeküla (stąd zwany także Raeküla jaam; ok. 1 km na południowy wschód od zamkniętej stacji Papiniidu i 5 km od dawnej głównej stacji w centrum miasta). Po przestrojeniu nieco później na szeroki tor także odcinka Pärnu–Mõisaküla powstała wiodąca przez Parnawę nowa linia z Tallinna do Rygi. Składy pasażerskie kursowały nią jednak tylko 1981–1992 (ostatni 20 II 1992). Skromny postmodernistyczny budynek (1985) nowego dworca w Raeküla został rozebrany w kwietniu 2012. Na trasie ku Mõisaküla otwarto 1923 rozgałęzienie Riisselja–Orajõe (44 km), przedłużone następnie o 5 km do Ikla na granicy łotewskiej, a podczas II wojny światowej o dalszy 1 km do Ainaži, końcowej stacji wąskotorowej kolei z Wolmaru na Łotwie. Ta linia zamknięta została 30 września 1975.
Opis miasta pochodzi z monografii „Estonia. Monografia krajoznawcza” Jarosława Swajdo.
