Przed stuleciami Liwowie osiedlili się na półwyspie Kurlandzkim oraz na terenach między lewym dorzeczem Dźwiny a południową Estonią. Jednak w XX wieku ich siedziby spotykamy jedynie na północnych rubieżach Kurlandii, w Republice Łotewskiej. Obszar osadnictwa w ostatnim stuleciu zawęził się do zaledwie kilku wsi.
Język liwski należy do południowej grupy języków bałto-fińskich (będących częścią rodziny ugrofińskiej). Najbliższym pokrewnym mu językiem jest estoński, szczególnie południowy dialekt. Według fińskich i estońskich badaczy język liwski usamodzielnił się jako jeden z pierwszych w grupie, już na początku naszej ery. Obecnie, zaledwie około 8 użytkowników włada nim jako językiem macierzystym, 40 dalszych jako wyuczonym, a łączna ilość Liwów nie przekracza 230 osób (dane z 1999 roku).
Podobnie jak w przypadku pozostałych narodów bałto-fińskich, istnieje niejedna nazwa określająca Liwów. Łacińskie słowo Livonia (pol. Inflanty, Liwonia, Liwlandia) początkowo nazywało historyczną ojczyznę Liwów, dopiero w XIII wieku jego znaczenie rozszerzyło się na całe terytorium zajmowane przez zakon krzyżacki. Następnie tym terminem określano prowincję, w skład której wchodziła południowa Estonia i północna Łotwa. Właśnie na tym obszarze należy szukać praojczyzny Liwów. Przypuszcza się, że tereny przez nich zamieszkałe były na początku tysiąclecia bardzo rozległe.
Wielkość i siła Liwów była powodem ich częstej obecności w starożytnych i późniejszych kronikach. W źródłach pojawiają się pod nazwą levioni. Tego określenia używa rzymski mąż stanu i pisarz Pliniusz Drugi około 79 roku n.e. przy okazji opisywania nadmorskich obszarów północnej Europy. Jest ono źródłem późniejszych: Livonia, livonicus, Livoni itd., które stopniowo przyjmowali sami Liwowie, jednak do XX wieku najczęściej nazywali się randalist, czyli „ludzmi z wybrzeża” (sg. randali) albo kalamied, „rybakami” (sg. kalamiez). Rosyjska kronika z początku XII wieku do określenia Liwów używa słowa lib.
W XIII wieku łotewski kronikarz Henryk przekazuje godne uwagi informacje na temat Liwów: pojawiają się pierwsze liwskie słowa „maga magamas” (spać, spanie, śpiący) oraz imiona Ako, Caupo itd.
W wiekach X-XII na terenach zamieszkałych przez Liwów odnotowuje się dynamiczny rozwój gospodarczy. Osłabienie wpływów wikingów pozwala na nawiązanie kontaktów z Gotlandią, Rusią Kijowską i Finami. W drugiej połowie XII wieku, na początku chrystianizacji, ówczesne kroniki ukazują Liwów jako naród bardziej znaczący niż Łotysze. W tym czasie Liwowie znajdują się w bezpośredniej styczności z kupcami niemieckimi, którzy stopniowo umacniają swoją pozycję w dorzeczu górnej Dźwiny. W ślad za nimi, w Liwonii pojawia się zakon krzyżacki i rozpoczyna początkowo pokojowo nawracać tubylców na katolicyzm. Z powodu niemieckiej i rosyjskiej ekspansji słabnący Liwowie tracą szanse na utworzenie własnego niezależnego państwa.
W roku 1148 powstaje pierwsza na zachodnim brzegu Dźwiny świątynia, rok później pierwsza kamienna twierdza. Około roku 1190 liwski książę Kaupo przyjmuje chrzest a biskup Meinhard kontynuuje działalność chrystianizacyjną. Nie przynosi ona pożądanych skutków i w końcu biskup zwraca się do papieża o pomoc zbrojną. Ten decyduje się na wyprawę krzyżową, w trakcie której na tronie biskupim zasiada Albert Buxhoevden (wcześniej biskup Bremy). Dysponując 23 okrętami i dużym oddziałem krzyżowców prowadzi działalność misyjną przy użyciu siły na całym północno-bałtyckim wybrzeżu. W roku 1201 zakłada Rygę, miasto, z którego prowadzi swoją dalszą działalność. W 1206 roku udaje mu się odnieść ostateczne zwycięstwo nad pogańskimi Liwami. Angażuje ich w kampaniach przeciwko sąsiadom – Estończykom i Łotyszom (wschodniemu plemieniu Łatgalów).
Zmuszeni do zmiany wiary, uciskani przez niemieckie władze Liwowie nie odgrywali od tego momentu znaczącej roli w tworzeniu swojego losu narodowego. Razem z Łotyszami i Estończykami pozostawali poza marginesem wydarzeń politycznych regionu.
W sytuacji, gdy w XVI w. Inflanty stały się terenem rywalizacji Danii, Szwecji, Moskwy i Polski, jedyną możliwą formą podkreślenia swojej tożsamości było tworzenie literatury w języku narodowym. Pierwszy tekst wydrukowany po liwsku pochodzi z czterojęzycznego śpiewnika wydanego w 1525 roku. Były to głównie pieśni religijne sporadycznie wydawane przez Kościół, mające na celu propagowanie obowiązującej religii (od 1561 roku do 1621 roku polsko-litewskiego katolicyzmu, później szwedzkiego protestantyzmu). Liturgia jednak w dalszym ciągu pozostawała łacińska (aż do 26 stycznia 1936 roku).
W latach 1700-1721 część Inflantów podbił Piotr Pierwszy, całość przeszła w ręce Rosji po I rozbiorze Polski w roku 1772. Car umocnił pozycję arystokracji, zaś chłopów obarczył dodatkowymi podatkami – to pogłębiło i tak już krytyczną sytuację Liwów. Gwałtowny proces asymilacji najlepiej obrazują wyniki badań prowadzonych przez fińskiego naukowca A. J. Sjögrena, który w 1846r. doliczył się jedynie 22 użytkowników języka w okolicach Rygi i na północy Kurlandii. Dzięki jego wysiłkowi w 1861 roku powstał słownik i gramatyka języka liwskiego. Skodyfikowany wtedy język, podzielony na dwa dialekty – wschodni i zachodni, w krótkim czasie doczekał się praktycznych realizacji. Już w 1863 roku została przetłumaczona i wydana Ewangelia św. Marka.
Podczas I wojny światowej wielu Liwów było zmuszanych do opuszczania swoich wsi. Często już do nich nie wróciło.
Kultura liwska zaczęła odżywać w okresie międzywojennym, za czasów Pierwszej Republiki Łotewskiej. Przy widocznej pomocy Estończyków i Finów 2 kwietnia 1923 roku powstała Unia Liwów (Livod It), zaś 18 listopada tego samego roku zielono-biało-niebieski sztandar został uznany za liwską flagę. W tym czasie wydano 20 liwskich książek, pojawiły się liwskie szkoły, od 1931r. czasopismo „Livli”, w sierpniu 1939 roku w Mazirbe rozpoczął działalność Dom Liwski – instytucja kulturalna, której celem było miedzy innymi poszerzanie kontaktów z pozostałymi narodami bałto-fińskimi. O żywych związkach z pokrewnymi narodami świadczy również fakt, że hymny Finów, Estończyków i Liwów łączy jednakowa melodia.
Podczas II wojny światowej Liwowie częstokrotnie zmieniali przynależność państwową: do 1940 roku żyli na Łotwie, potem w związkowej republice ZSRR, miedzy 1941 a 1945 rokiem na terenach okupowanych przez hitlerowców. Po roku 1945 w Liwonii i całej Łotwie kontynuowano komunistyczną politykę społeczno-gospodarczą (kolektywizacja, nacjonalizacja), której towarzyszyła kolonizacja rosyjska. Wobec ludności miejscowej (Liwów, Polaków, Łotyszy) stosowano represje: deportacje, łagry, więzienia. Rozporządzenie władz zakazało Liwom rybołówstwa morskiego, w 1955 roku między wsiami liwskimi powstały radzieckie bazy wojskowe, ludzie byli zmuszani do opuszczenia swoich osad, w wyniku czego zachodnie tereny osadnictwa zostają zupełnie wyludnione. Wszystkie zabiegi na rzecz kultury liwskiej były zakazane a naród uznano za nieistniejący.
Dopiero od czasów niepodległej Republiki Łotewskiej (5 maja 1990 roku) możemy mówić o odnowie sprzyjających warunków dla rozwoju tej najmniejszej bałto-fińskiej grupy etnicznej.
Stosowane są różnorakie zabiegi mające na celu ochronę liwskiego dziedzictwa: działa fundacja „Livod Randa” stworzona w 1991 roku przez rząd łotewski, od 1994 roku Liwskie Centrum Kultury, język liwski jest wykładany na uniwersytecie w Rydze, w Mazirbe odbywa się festiwal kultury liwskiej, Liwowie mają pięć zespołów folklorystycznych i gazetę (w języku łotewskim) a nawet reprezentanta w parlamencie.
Jednak przyglądając się wskaźnikom demograficznym z ostatnich lat, trudno oprzeć się wrażeniu, że los autochtonicznych Liwów jest już przesądzony i lada dzień, tak jak inne wymarłe narody ugrofińskie (plemię Meria, Muromowie) będą postrzegani jedynie jako zjawisko historyczne. Może gdyby kwestia Liwów była poważnie rozpatrzona o wiele wcześniej, nie doszłoby do takiej sytuacji.
Bibliografia:
1. A. Bereczki A lívek története (w:) Nyelvrokonaink, red. Gy.Nanovszky, Budapest 2000;
2. www.suri.ee/r/liivi
3. encyklopedia.pwn.pl
4. www.christusrex.org
5. F.Oinas The Livonians. New Haven, Connecticut 1955;
6. L.Kettunen Untersuchung über die livische Sprache (w:) Phonetische Einführung. Sprachproben, Tartu 1925;
7. E.Tonisson Die Gauja-Liven und ihre materielle Kultur: II. Jh. – Anfang 13. Jhs, Tallinn 1974;
8. P.Ariste The Livs and the Livish Language, Riga 1958;
9. H.Mürk A Letter on the Ethnic Situation of the Livonians (w:) Ural-Altaische Jahrbücher, Wiesbaden 1987;
10. E.Vääri Die Liven und die livische Sprache in den Jahren 1920-1970 (w:) Finnisch-ugrische Forschungen, Helsinki 1971;
Źródło: Tekst opublikowany dzięki uprzejmości serwisu Panorama Kultur.
