Mimo że Estonia jest państwem położonym blisko Polski a stosunki polityczne między obu krajami były przed wojną bardzo poprawne czy wręcz przyjazne, wiedza przeciętnego Polaka o niej jest niewielka. Co gorsza, nasza ignorancja w kwestii żyjących tam Polaków jest jeszcze większa. Celem niniejszego artykułu jest zmiana tego stanu rzeczy przynajmniej w kwestii określenia liczby Polaków mieszkających w Estonii.
Do tej pory polscy autorzy, którzy pisali na temat estońskiej Polonii, odwoływali się głównie do raportów naszej służby dyplomatycznej oraz artykuł zamieszczonych w przedwojennym czasopiśmie fachowym „Sprawy Narodowościowe”, w niewielkim zaś stopniu wykorzystywali estońskie czy niemieckie publikacje statystyczne dostępne w Tallinie[1].
***
Na położenie ludności polskiej w Estonii znaczny wpływ miała I wojna światowa oraz przewrót bolszewicki w Rosji. Przed wojną liczba Polaków na terenach objętych późniejszymi granicami niepodległej Estonii sięgała 20 tys. osób[2]. Jednak w wyniku wojny i rewolucji przedwojenna kolonia polska w guberni liwlandzkiej znacznie się skurczyła i w dużej mierze zmieniła swój skład społeczny. Kraj ten opuścili właściwie wszyscy, którzy mieli rodziny w odrodzonej Polsce i czuli potrzebę łączności z zasadniczym trzonem swojego narodu, pozostali zaś ci, którzy zdążyli się w dużym stopniu zasymilować lub którym zabrakło środków, aby ruszyć do ojczyzny. Sytuacja tych, którzy pozostali, nie była najlepsza. W znacznym stopniu była to ludność słabo wykształcona – głównie robotnicy – pozbawiona właściwie przywództwa w postaci własnej inteligencji. Co więcej była to społeczność bardzo nieliczna. W trakcie pierwszego spisu ludności, jaki przeprowadzono w Estonii dnia 28 XII 1922 r. wykazano mniej niż tysiąc Polaków[3]. Przez następne 77 lat ich liczba się potroiła, dało to jednak jedynie 3 tys. osób w roku 1989. Zmianę liczby Polaków w Estonii ilustruje tabela 1.
Tab. 1. Liczba Polaków w Estonii według danych spisów ludności przeprowadzonych w latach 1922-1989
| Rok | Liczba Polaków | Odsetek Polaków w ogólnej liczbie mieszkańców |
| 1922 | 969 | 0,09 |
| 1934 | 1608 | 0,14 |
| 1959 | 2256 | 0,19 |
| 1970 | 2651 | 0,20 |
| 1979 | 2897 | 0,20 |
| 1989 | 3008 | 0,19 |
To głównie z powodów wymienionych wyżej do roku 1928 w Estonii nie było żadnej polskiej organizacji, dopiero w dniu 28 marca 1928 r. grupa zapaleńców powołała w Tartu do życia Związek Polski „Jutrzenka”[4], będący pierwszą polską organizacją społeczno-kulturalną. Członkami tej organizacji byli początkowo jedynie jej założyciele, których warto tu przypomnieć. Byli nimi: A. Griszan, M. Griszan, S. Siekierzycki, M. Dmochowski, O. Ostrowski, E. Ostrowski, E. Ostrowska, J. Strazda, P. Parakiewicz, A. Rożnowski, O. Riachny, A. Sapiecha, S. Leszczyński, J. Szczepkowski, D. Kozłowski, A. Kessler, A. Turek, B. Buchtiar, A. Szyszkina i B. Żurawska[5]. Nazwę organizacji zaproponowała Emilia Ostrowska. Siła stowarzyszenia, które liczyło 26 członków i to w większości niezamożnych, była stosunkowo niewielka. Co więcej, w i tak nielicznej grupie doszło szybko do rozłamu na tle ambicjonalnym czego efektem było powołanie w roku 1929 Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego w Dorpacie[6], które będąc organizacją bardzo efemeryczną przetrwało jedynie do 13 III 1935 r., kiedy zostało rozwiązane[7].
Inicjatywa Polaków z Tartu pobudziła do działania także innych przedstawicieli estońskiej Polonii. W 1930 r. powołano do życia Związek Narodowy Polaków w Estonii, który miał główną siedzibę w Tallinie. Należało do niego 150 osób i posiadał on dwa oddziały, w Tartu[8] i Narwie[9]. W tym ostatnim mieście Związek Polaków założono 16 sierpnia 1930 r. Członkowie tego oddziału pracowali w trzech sekcjach: Kulturalno-Oświatowej, Towarzyskiej i Młodzieżowej[10]. Niestety, ze względu na niewielką zamożność czy wręcz ubóstwo członków związek apelował na łamach prasy o pomoc z kraju w celu uzupełnienia zbiorów polskiej biblioteki w Narwie, co dawało szansę podjęcia pracy kulturalno-oświatowej na rzecz ludności polskiej[11]. Przy Związku Narodowym Polaków w Estonii afiliowany był także Związek Harcerstwa Polskiego, którego członkami w całym kraju było 70 osób. W roku 1933 Związek Narodowy Polaków w Estonii liczył 205 członków, z czego 90 w Tallinie, 70 w Tartu i 45 w Narwie[12].
Tab. 2. Liczba Polaków w poszczególnych powiatach Estonii według danych spisu ludności z dnia 28 XII 1922 r.
| Powiat | Liczba mieszkańców | Liczba Polaków | |||||
| Ogółem | Odsetek mieszkańców | W miastach i miasteczkach | Na wsi | ||||
| Liczba osób | Odsetek mieszkańców | Liczba osób | Odsetek mieszkańców | ||||
| Harjumaa | 219654 | 417 | 0,19 | 383 | 0,31 | 34 | 0,04 |
| Jarvamaa | 58211 | 43 | 0,07 | 7 | 0,09 | 36 | 0,07 |
| Laanemaa | 75911 | 23 | 0,03 | 19 | 0,33 | 4 | 0,01 |
| Parnumaa | 94014 | 41 | 0,04 | 28 | 0,12 | 13 | 0,02 |
| Petserimaa | 60848 | 12 | 0,02 | 2 | 0,10 | 10 | 0,02 |
| Saaremaa | 51157 | 5 | 0,01 | 3 | 0,09 | 2 | 0,00 |
| Tartumaa | 176096 | 147 | 0,08 | 126 | 0,22 | 21 | 0,02 |
| Valgamaa | 39690 | 36 | 0,09 | 27 | 0,24 | 9 | 0,03 |
| Viljandimaa | 77013 | 47 | 0,06 | 3 | 0,02 | 44 | 0,07 |
| Virumaa | 149273 | 172 | 0,12 | 81 | 0,20 | 91 | 0,08 |
| Vorumaa | 82860 | 10 | 0,01 | 2 | 0,03 | 8 | 0,01 |
| Ogółem | 1107059 | 969 | 0,09 | 689 | 0,23 | 280 | 0,03 |
Tab. 3. Liczba Polaków w poszczególnych powiatach Estonii według danych spisu ludności z dnia 1 III 1934 r.
| Powiat | Liczba mieszkańców | Liczba Polaków | |||||
| Ogółem | Odsetek mieszkańców | W miastach i miasteczkach | Na wsi | ||||
| Liczba osób | Odsetek mieszkańców | Liczba osób | Odsetek mieszkańców | ||||
| Harjumaa | 243122 | 743 | 0,31 | 683 | 0,44 | 60 | 0,07 |
| Jarvamaa | 58954 | 33 | 0,06 | 14 | 0,14 | 19 | 0,04 |
| Laanemaa | 75039 | 29 | 0,04 | 12 | 0,20 | 17 | 0,02 |
| Parnumaa | 94653 | 81 | 0,09 | 61 | 0,24 | 20 | 0,03 |
| Petserimaa | 64712 | 56 | 0,09 | 24 | 0,56 | 32 | 0,06 |
| Saaremaa | 55851 | 17 | 0,03 | 10 | 0,22 | 7 | 0,01 |
| Tartumaa | 1812% | 214 | 0,12 | 157 | 0,23 | 57 | 0,05 |
| Valgamaa | 39278 | 51 | 0,13 | 38 | 0,28 | 13 | 0,05 |
| Viljandimaa | 74993 | 44 | 0,06 | 18 | 0,11 | 26 | 0,04 |
| Virumaa | 146318 | 305 | 0,21 | 189 | 0,48 | 116 | 0,11 |
| Vorumaa | 83145 | 28 | 0,03 | 12 | 0,16 | 16 | 0,02 |
| Ogółem | 1126413 | 1608 | 0,14 | 1218 | 0,35 | 390 | 0,05 |
Takie rozlokowanie oddziałów Związku Narodowego Polaków w Estonii było konsekwencją rozmieszczenia ludności polskiej w tym kraju. Według danych dwóch przedwojennych spisów ludności Estonii (zob. tab. 2 i 3) Polacy mieszkali głównie na północy kraju (powiat Harjumaa z miastem Tallin i powiat Virumaa z miastami Narwa i Rakvere) oraz na wschodzie (powiat Tartumaa z miastem Tartu). Większość Polaków mieszkała w miastach, a nie na wsi i odsetek ten wzrastał z 71% w 1922 r. do 75,5% w 1934 r.
Tab. 4. Liczba Polaków w niektórych miastach Estonii, według danych spisów ludności z lat 1922 i 1934
| Miasto | Liczba Polaków | |
| 1922 r. | 1934 r. | |
| Tallin | 383 | 599 |
| Narva | 69 | 162 |
| Nomme | 8 | 82 |
| Petseri | 2 | 24 |
| Parnu | 18 | 34 |
| Rakvere | 7 | 13 |
| Tartu | 126 | 144 |
| Valga | 27 | 35 |
| Viljandi | 1 | 13 |
Największym skupiskiem ludności polskiej w Estonii był stołeczny Tallin, w którym liczba tej ludności stale rosła (zob. tab. 4). Mimo wzrostu bezwzględnej liczby Polaków w Tallinie ich procent w stosunku do reszty rodaków w Estonii malał. W 1922 r. stanowili oni 39,5 % estońskiej Polonii, zaś w 1934 r. już tylko 37,3%. Nie zmienia to jednak faktu, że stolica była nadal największym skupiskiem Polaków i tam było centrum polskiego życia kulturalnego. W latach dwudziestych prowadzono np. w Tallinie w każdą niedzielę kilkugodzinne pogadanki na temat historii oraz geografii Polski[13]. Następnie utworzono w mieście polski chór, teatr amatorski, a także – tak jak w innych ośrodkach – polską bibliotekę[14].
Tab. 5. Liczba dzieci urodzonych przez Polki z Estonii w latach 1958-1990
| 1958-1960 | 1961-1968 | 1969-1975 | 1985-1987 | 1988-1990 | |
| Liczba wszystkich dzieci urodzonych przez Polki | 143 | 24646 | 47223 | 163 | 152 |
| Liczba dzieci urodzonych przez Polki mające męża Polaka | 94243 | 165183 | 9 | 5 | |
| Liczba dzieci urodzonych przez Polki mające męża innej narodowości | 105 | 13552 | 21792 | 1254 | 147 |
| Odsetek dzieci urodzonych przez Polki mające męża innej narodowości | 73,4% | 81,6% | 88,7% | 94,5% | 96,7% |
Charakterystyczna dla społeczności polskiej w Estonii była przewaga liczebna mężczyzn (54%) nad kobietami[15]. Tak było przynajmniej w roku 1922. Niestety dla roku 1934 nie mam odpowiednich danych. Znaczną część Polaków w tym kraju stanowili pracownicy sezonowi, którzy korzystali z koniunktury gospodarczej panującej w Estonii w latach trzydziestych. Właśnie na tej fali, na przykład w 1937 r. przybyła do Estonii ogromna rzesza – jak na tamtejsze warunki – polskich robotników sezonowych. 700 osób zostało zatrudnionych w rolnictwie, zaś 220 górników znalazło pracę w kopalni łupku bitumicznego w Kiviõli[16]. Ci ostatni przyjechali tam z okolic Olkusza, Częstochowy oraz Poznania i w znacznej mierze byli reemigrantami z Francji i Belgii. Wielu górników po krótkim czasie, w związku z niskim poziomem technicznym estońskich kopalń, wróciło do kraju, jednak 50 osób postanowiło sprowadzić do Estonii swoje rodziny licząc na dłuższy pobyt w tym kraju. W konsekwencji na początku 1938 r. sprowadzono do Kiviõli nauczyciela Polaka, który zorganizował pierwszą polską szkołę powszechną (czteroklasową) w Estonii[17]. W roku szkolnym 1938/1939 uczęszczało do niej 31 polskich dzieci[18]. W związku z koniunkturą gospodarczą rząd estoński rozpatrywał w 1937 r. sprowadzenie w następnych latach kolejnych robotników sezonowych z Polski. Ze względu na opory części polityków postanowiono tę sprawę załatwiać na szczeblu resortowym. Wyznaczono więc do tego Estońską Izbę Rolniczą, która oceniała, że dla dalszego normalnego rozwoju rolnictwa w tym kraju potrzeba będzie jeszcze 15 000 robotników rolnych[19], jednak zapotrzebowanie, które skierowano do Polski, opiewało na 5 tys. osób w 1938 r. i 6,4 tys. osób w 1939 roku[20]. Z planowanej liczby na lato 1938 r. przybyło do Estonii 4 tys. polskich robotników, z których na miejscu pozostało do następnego roku około 1/4, co oczywiście wpłynęło na zwiększenie liczby Polaków w tym kraju. Na początku roku 1939 strona polska szacowała liczbę Polaków w Estonii na około 1,5 tys. osób[21].
II wojna światowa przyniosła kolejne radykalne zmiany. Wielu Polaków zginęło, inni zaś skorzystali z powojennej możliwości wyjazdu do Polski w ramach repatriacji, natomiast w Estonii będącej teraz jedną z republik radzieckich zaczęli się osiedlać Polacy z innych części ZSRR. Był to wynik popieranej przez władze w Moskwie migracji zarobkowej, która w konsekwencji miała doprowadzić do rozmycia charak-teru narodowościowego poszczególnych republik radzieckich. Szczególnie narażone na konsekwencje takiej polityki były republiki nadbałtyckie, gdzie poziom życia w stosunku do reszty Związku Radzieckiego był znacznie wyższy. Wydaje się, że właśnie głównie tym czynnikiem należy tłumaczyć gwałtowny wzrost liczby Polaków w powojennej Estonii.
Oczywiście, podobnie jak przed wojną społeczność polska była narażona na asymilację w wyniku nagminnych małżeństw mieszanych. Już przed wojną był to znaczący problem, jednak od lat pięćdziesiątych proces ten osiągnął zatrważające rozmiary. Od 1958 r. do 1990 r. procent dzieci urodzonych przez Polki mające męża innej narodowości wzrósł z 73,4 % w 1958 r., do 96,7 %w 1990 r.[22] Proces tych zmian ilustruje szczegółowo tabela 5. Co gorsza, zauważalny jest także proces zmniejszania się liczby urodzonych dzieci wśród Polek, i to obojętnie czy mają one męża Polaka, czy też nie. Gdyby taki trend utrzymywał się nadal, należy przypuszczać, że w ciągu najbliższych kilkunastu lat może dojść do zniknięcia Polaków z Estonii jako pewnej grupy narodowościowej, a jedynie pozostanie pewna, niewielka liczba osób mających świadomość polskich korzeni.
Zdając sobie sprawę z takich zagrożeń estońscy Polacy starają się aktywnie działać na rzecz utrwalania w swoim środowisku kultury polskiej i języka. Przy odpowiedniej pomocy z kraju jest szansa na częściowe niwelowanie w ten sposób niekorzystnych procesów asymilacyjnych i wynaradawiania się tamtejszej Polonii. Na razie główny ciężar tej pracy spoczywa na Związku Polaków w Estonii „Polonia”. Organizacja ta kontynuuje tradycje przedwojennego Związku Narodowego Polaków w Estonii. Wcześniej, jeszcze w ostatnich latach istnienia imperium sowieckiego funkcjonowało ono jako Towarzystwo Kultury Polskiej „Polonia”, jednak po odzyskaniu niepodległości przez Estonię, na walnym zebraniu towarzystwa w dniu 18 III 1995 r. prze-kształcono je w Związek Polaków w Estonii „Polonia”[23]. Jak ta organizacja poradzi sobie ze stojącymi przed nią problemami, pokażą już najbliższe lata. Miejmy nadzieję, że uda się estońskim Polakom pogodzić dążenie do odrodzenia i zachowania polskości w swoim środowisku z lojalnością wobec państwa, którego są obywatelami.
Artykuł pierwotnie ukazał się w zbiorze „Wschodnie losy Polaków”, pod red. Stanisława Ciesielskiego, „Prace Historyczne XXIV”, Wyd. Instytut Historyczny UWr, Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, Wrocław 1997. Artykuł został przedrukowany za zgodą autora.
[1] Zob.: J. Albin, Liczba, rozmieszczenie i aktywność narodowa Polaków w Estonii, Finlandii i Szwecji do II wojny światowej, [w:] Liczba i rozmieszczenie Polaków w świecie, cz. II pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 1981; E. Kołodziej, Dzieje Polonii w zarysie 1918-1939, Warszawa 1991; J. Byczkowski, Polska mniejszość narodowa w krajach nadbałtyckich w latach 1918-1940, [w:] Polonia w Europie, pod red. B. Szydłowskiej-Ceglowej, Poznań 1992, s. 675-689.
[2] P. Ładykowski, Polonia estońska, „Biuletyn Stowarzyszenia Wspólnota Polska” 1997, nr 6, s.9.
[3] Rahva demograafiline koosseis ja korterioludEestis 1922 a. Üldrahvalugemise andmed, Vihk I, Tallinn 1924, s. 23.
[4] E. Skomorowski, Związek Narodowy Polaków „Jutrzenka” w Tartu, „Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński” 1937, nr 2/3, s. 29.
[5] Ibidem.
[6] Dorpat to niemiecka odmiana nazwy Tartu, którą stosowali także Polacy.
[7] E. Skomorowski, op. cit., s. 30.
[8] Ponieważ w Tartu już wcześniej powołano Związek Narodowy Polaków „Jutrzenka”, po utworzeniu w 1930 r. Związku Narodowego Polaków w Estonii 20 marca 1932 r. przemianowano go na Oddział Polskiego Związku Narodowego „Jutrzenka”.
[9] Emigracja polska w Estonii, „Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński” 1938, nr 6/7, s. 47.
[10] A. Wejkszan, Związek Polaków w Narva, „Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński” 1937, nr 4, s. 28.
[11] Ibidem.
[12] E. Kołodziej, op .cit., s. 191.
[13] E. Zdrojewski, Szkolnictwo polskie na obczyźnie, „Kwartalnik Instytutu Naukowego do Badań Emigracji i Kolonizacji” 1927, nr 1, s. 134
[14] E. Kołodziej, op. cit., s. 191.
[15] Rahva…, s. 23.
[16] B.D., Estonia nowym terenem dla polskiej emigracji, „Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński” 1938,
nr 6/7, s. 16; Sezonowa emigracja robotników polskich do Estonii, „Przegląd Polsko-Fińsko-Estoński”
1937, nr 5, s. 44-45.
[17] B.D., loc. cit, E. Kołodziej, op. cit., s. 191.
[18] E. Kołodziej, op. cit. Autor cytowanego już artykułu Estonia nowym terenem dla polskiej
emigracji podaje na s. 17, że w roku 1938 r. uczęszczało do tej szkoły przeszło 40 polskich dzieci.
[19] B.D., loc. cit.
[20] E. Kołodziej, op. cit., s. 193.
[21] Ibidem.
[22] Statistika aastaraamat 1991, Tallinn 1991, s. 17.
[23] (r), Zmiany w Tallinie, „Biuletyn Stowarzyszenia Wspólnota Polska” 1995, nr 3-4, s. 23.
