Estońska muzyka ludowa

W wielu estońskich artykułach dotyczących muzyki można znaleźć stwierdzenie, że muzyka jest czymś najlepszym, co Estonia może zaoferować światu, że jest jej najlepszym `artykułem eksportowym`. Prace kompozytorów z tego kraju są rozpoznawane i poważane na całym świecie, mimo tego, że tzw. muzyka profesjonalna na dobre zaczęła rozwijać się w Estonii od niespełna stu lat. Ogromna rolę odgrywa po dzień dzisiejszy muzyka ludowa, charakterystyczne jest też łączenie elementów własnego folkloru z najnowocześniejszymi trendami muzyki światowej.

Najstarszy przykład estońskiej muzyki stanowią niewątpliwie śpiewy runiczne wywodzące się z dawnej praktyki muzycznej ludów nadbałtycko – fińskich. Są to dawne ludowe pieśni epickie wykonywane często przy akompaniamencie strunowego instrumentu kantele. Z run składają się eposy takie jak na przykład fińska Kalewala. Typowe pieśni runiczne to pieśni pracy, związane z cyklem rocznym, pieśni weselne, liryczno-epickie oraz pieśni okolicznościowe¹. Wielkim badaczem estońskich run był Friedrich Reinhold Kreutzwald², który użył ich następnie w epickim poemacie Kalevipoeg³.

Związek melodii z tekstem w runach ma charakter luźny, co oznacza, że do jednej melodii można śpiewać różne teksty. Wśród instrumentów bardzo ważny jest reliktowy, strunowy kannel⁴. Liczne są tez instrumenty dęte takie jak piszczałki, trąbki pasterskie, rogi kozie czy dudy. Od końca XVIII wieku na popularności zyskują skrzypce, a w XIX wieku harmonia⁵. Bardzo ciekawym instrumentem jest drewniany gong (lookk) w którego uderza się za pomocą dwóch drewnianych młotków. Istniał specjalny kod sprawiający, że poszczególne uderzenia miały różne znaczenia. I tak na przykład jeszcze w latach 30 – tych XX wieku gospodynie używały tego instrumentu do przyzywania bydła do domu⁶.

Od średniowiecza wpływ na pieśni ludowe miała kultura muzyczna sąsiednich narodów, zwłaszcza niemiecka, fińska, łotewska, litewska, a także rosyjska i polska. Wiek XIX przyniósł także wpływy estońskiej i rosyjskiej muzyki profesjonalnej przejawiająca się na przykład w budowie zwrotkowej utworów⁷.

W estońskiej muzyce ludowej szczególna rolę odgrywają kobiety. Pieśni ludowe są w zasadzie monofoniczne, wielogłos występuje jedynie w południowej części kraju. Pieśni, towarzyszące Estończykom w codziennych czynnościach przekazywane były z pokolenia na pokolenie zawsze wiążąc się z określoną czynnością, zwyczajami i obrzędami. Muzyka odegrała także niebagatelną rolę w przebudzeniu narodowym Estończyków datowanym na połowę XIX wieku. To właśnie wówczas wspomniany wyżej Reinhold Kreutzwald zaczął zbierać runy, a w ślad za nim poszli inni badacze zajmując się zbieraniem zanikających powoli ludowych pieśni. Wtedy też narodziła się tradycja estońskich festiwali muzycznych zapoczątkowana na pierwszym z nich, który odbył się w 1869 roku. Co pięć lat artyści i chóry z różnych regionów Estonii zjeżdżały się do Tallina, aby śpiewać ludowe pieśni oraz muzykę chóralną. W ten sposób manifestowano poczucie własnej odrębności kulturowej oraz poczucie narodowej tożsamości⁸. Na wspomnianym wyżej festiwalu prezentowane były również licznie pieśni patriotyczne, które od tego momentu również zaczęły się bardzo intensywnie rozwijać⁹.

Mimo upływu czasu rola muzyki dla Estończyków nie zmalała. Szczególnego znaczenia muzyczne festiwale nabrały ponownie podczas sowieckiej dominacji. To właśnie muzyka była bardzo ważnym elementem w poczuciu estońskiej identyfikacji. Śpiew pozwalał Estończykom manifestować swoją odrębność oraz podtrzymywać poczucie jedności narodowej. Szczególną dla tego narodu pieśnią była wykonywana przez Gustava Ernesaksa My Native Land, My Dearest Love. Słowa do niej napisała poetka Lydia Koidula. To właśnie ta pieśń do dzisiejszego dnia zamyka talliński festiwal¹⁰.

Niektórzy uważają, że muzyka a przede wszystkim tradycyjne ludowe pieśni miały ogromny udział w zmianach politycznych i społecznych, jakie zaszły w Estonii w drugiej połowie XX wieku, czego zwieńczeniem było uzyskanie niepodległości w 1991 roku. Nazywają to zjawisko `śpiewającą rewolucją`¹¹. W latach 80 – tych opozycyjni działacze zachęcali rodaków do wychodzenia na ulice i śpiewania tradycyjnych pieśni znanych im z okresu dzieciństwa. W czerwcu 1988 roku setki tysięcy Estończyków zebrały się na pięć kolejnych nocy w Tallinie, aby śpiewać zabronione przez radzieckie władze pieśni ludowe i polityczne¹². We wrześniu tego samego roku na placu Śpiewaków Front Ludowy zorganizował 300 tysięczną manifestacje pod tytułem `Pieśni Estonii 1988` podczas której wezwano do przywrócenia państwu estońskiemu pełnej niepodległości¹³.

Muzyka tzw. profesjonalna pojawiła się w Estonii na początku XIII wieku. W tym czasie na te tereny wkraczają Krzyżacy, a wraz z nimi katolicka pieśń kościelna, hymny i chorały. Formy te początkowo rozwijane były przez zakony, następnie przejęły je kongregacje luterańskie. Od XIV wieku wprowadzano do kościołów organy, w miastach kwitła też muzyka świecka. W XIX wieku powstały liczne chóry i to właśnie rozbudowana tradycja pieśni chóralnej jest jedną z bardziej charakterystycznych cech estońskiej muzyki. Dziś istnieje w Estonii kilka najwyższej światowej klasy profesjonalnych chórów, oraz ogromna liczba mniejszych chórów nieprofesjonalnych. Niemalże każde miasteczko, wioska oraz parafia ma swój mały chór. Podobnie jest też w większości estońskich szkół. Ten rodzaj pieśni, bardzo popularny na festiwalach nie ogranicza się więc jedynie do tego typu imprez. Towarzyszy Estończykom w codziennym życiu¹⁴.

Większość z przedstawicieli profesjonalnego muzycznego nurtu została wykształcona w konserwatorium w St. Petersburgu. Szczególny silny jego rozwój następuje na początku XX wieku¹⁵. Wtedy też powstaje Estońska Akademia Muzyczna założona w 1919 roku, pierwsza narodowa opera (1928 r.) a w 1944 roku pierwszy estoński balet – Eduard Tubin’s `Kratt`. Pierwszą estońską symfonią był Juliusz Cezar skomponowany przez Rudolfa Tobiasa w 1896 roku¹⁶.

O ile pieśni zostały bardzo szybko docenione, tak ludowy taniec nie miał tyle szczęścia¹⁷. Nie był on zresztą tak rozbudowany jak śpiew i nie cieszył się też wśród ludzi taką popularnością. Ciężko pracujący estońscy chłopi nie mieli zbyt wiele czasu na taniec. Przodowała w tym młodzież, która miała w zwyczaju spotykać się w sobotnie wieczory i delektując się piwem tańczyć w kręgu i śpiewać. Dawne tańce były grupowe (np. ringtantsud, sabatansbud), o raczej powolnym tempie. W XIX wieku pojawił się zwyczaj tańczenia parami (labajalg, krakowiak), a tempo tańca uległo przyspieszeniu¹⁸. Taniec nie został jednak dostrzeżony przez estońskie elity. W połowie XIX wieku panowała powszechna opinia, że Estończycy nie maja swoich narodowych tańców¹⁹.

Dziś wyróżniają się w Estonii dwa regiony w których dawne tradycje (zarówno muzyczne, jak i te związane ze sztuką czy obyczajami) zostały wyjątkowo dobrze zachowane. Jest to mała wyspa Kihnu oraz południowo – wschodni region Setumaa.

Na wyspie Kihnu do niedawna praktykowane były tradycyjne, wywodzące się jeszcze z pogańskich²⁰, plemiennych obrzędów ceremonie ślubne. Obie rodziny śpiewały wówczas pieśni do prastarych melodii. W zależności czy śpiewano panu czy pannie młodej w pieśniach zawarte są pewne rady, przestrogi, także pewne magiczne formuły ułatwiające przejście do nowego statusu społecznego. Śpiewy i muzyka towarzyszą także obchodzonemu szczególnie hucznie na wyspie dniu św. Katarzyny. Śpiewa się wówczas specjalne rytualne pieśni, grupki ludzi (głównie młodzieży) chodzą w przebraniu od domu do domu życząc wszystkiego najlepszego, w zamian otrzymując specjalnie podarki. Główne obchody odbywały się jednak w nocy, gdy ludzie zbierali się razem, jedząc a przede wszystkim wspólnie tańcząc i śpiewają. Ten zwyczaj przetrwał do dnia dzisiejszego i choć zatracił już swoje magiczne znaczenie, jest hucznie obchodzoną zabawa w której udział bierze niemalże cała społeczność wyspy.

Region Setumaa słynie natomiast z doskonale zachowanych śpiewów polifonicznych. Szczególną rolę w muzyce tego regionu pełni improwizacja, która wraz z wielogłosowymi śpiewami i odrębnym dialektem estońskiego tworzy wyjątkowe i niepowtarzalne w skali kraju zjawisko muzyczne. Pieśni ludowe Setu są bardzo `mocne` i głośne w stosunku do pieśni ludowych pozostałych regionów. Obszar ten wyróżniają także bardzo poruszające pieśni lamentacyjne, których próżno szukać w innych regionach Estonii²¹. Co ciekawe, zwyczaje tego regionu zawierają w sobie wiele elementów przedchrześcijańskich. Zachowały się one najprawdopodobniej dlatego, że na obszarze tym mamy do czynienia z religią prawosławną, która wykazywała o wiele więcej tolerancji niż tępiący wszelkie przejawy pogańskości kościół luterański. Drugą przyczyną może być fakt, że wpływ prawosławia z powodu bariery językowej przez wieki był tylko powierzchowny, co sprzyjało zachowaniu archaicznych zwyczajów i wierzeń. Wielu z nich (zwłaszcza tych istotnych dla życia jednostki, jak i całej społeczności) towarzyszy muzyka i śpiewy. Tak jest na przykład podczas uroczystości pogrzebowych, podczas zaślubin czy hucznie obchodzonego dnia św. Iwana²².

Oczywiście dziś w obu opisanych wyżej regionach, podobnie jak w całej Estonii zachodzą intensywne procesy modernizacyjne. Zmianie ulega styl życia, stare zwyczaje i obrzędy zostają zapominane, a ich miejsce zajmują ujednolicone wzorce zachowań charakterystyczne dla masowych społeczeństw. Przyczyn oczywiście jest wiele i nie miejsce tu ich opisywać. Zjawiska te wywołują jednak działania im przeciwstawne, mające na celu zachowanie znikającego dziedzictwa pokoleń. Pieśni, muzyka, a także zwyczaje i obrzędy są dokumentowane, opisywane, badane. Organizowane są także liczne `ludowe` zespoły pieśni i tańca (np. sławny w całej EstoniiKihnumua z wyspy Kihnu), które prezentują swoje umiejętności na licznych konkursach i festiwalach²³, takich jak na przykład Kirmas czy Leelopäev w Setumaa, Balitica (organizowanych w trzech nadbałtyckich krajach) czy Viru Saru. Działania te zyskały na intensywności po odzyskaniu przez Estonię niepodległości. Wcześniej sowiecka polityka traktowała lokalne zwyczaje i kulturę, jako coś staroświeckiego i zabobonnego, słusznie upatrując w nich zagrożenie dla szerzonego przez nią światopoglądu. Oczywiście dzisiejsza estońska `muzyka ludowa` oderwana jest od swego rodzimego kontekstu i środowiska. Światopogląd, który dał jej życie dawno odszedł już w zapomnienie. Dziś uprawiana jest ona często przez muzyków, którzy odebrali profesjonalne muzyczne wykształcenie na najlepszych estońskich uniwersytetach, często też na uczelniach zagranicznych. Rodzi się więc pytanie o autentyzm tego typu form. Jak by na nie nie odpowiedzieć niewątpliwie stanowią one ogniwo łączące dzisiejszych Estończyków z ich kulturowym dziedzictwem, pozwalające po setkach lat obcej dominacji na nowo budować swoją narodową tożsamość.

¹ W. Ossowski, Muzyka estońska, [w:] http://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000008, 26.11.2007.
² Pisarz , ojciec narodowej estońskiej literatury, uważany za kluczową postać w estońskim przebudzeniu narodowym, patrz: Friedrich Reinhold Kreutzwald, [w:] http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Reinhold_Kreutzwald, 25.11.2007.
³ Jest to estoński epos narodowy na którego składają się artystycznie opracowane ludowe pieśni i sagi. Jego baśniowo – poetycka forma odzwierciedlać miała dzieje estońskiego narodu. Genetycznie jest on bardzo bliski fińskiej Kalevali. Epos ten wyrażał dążenia wolnościowe ludu przez co stał się bardzo ważnym elementem w rozwoju literatury, kultury oraz sztuki tego kraju, a co za tym idzie w przebudzeniu narodowym Estończyków, Kalevipoeg, [w:] http://www.filologia.eesti.pl/index.php?dzial=literatura&strona=kalevipoeg, 25.11.2007.
⁴ Jest to najstarszy estoński instrument strunowy (strun jest od 20 do 48), wykonany z drewna, którego wiek datowany jest na około 2000 lat. Według jednej z prastarych pieśni jego struny należy wykonać z włosów syreny, patrz: W. Ossowski, op. cit.
⁵ Estońska muzyka, [w:] http://www.rmfclassic.pl/index.html?a=encyklopedia&op=id&id=1576346, 25.11.2007.
⁶ Muzyka estońska, [w:] http://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000008, 25.11.2007.
⁷ Ibidem.
⁸ Estonian music, [w:] http://www.esis.ee/ist2000/einst/culture/estmusic.htm, 25.11.2007.
⁹ Estońska muzyka, op. cit.
¹⁰ Estonian music, op. cit.
¹¹ Często spotyka się też określenie „drugie estońskie odrodzenie narodowe”. Niektórzy za jego początek uważają rok 1986, kiedy to rozpoczęły się masowe akcje protestacyjne przeciw budowie kopalni odkrywkowych fosforytów, co stanowiło nie tylko zagrożenie ekologiczne, ale co ważniejsze wiązało się z przybyciem do Estonii kolejnej fali rosyjskich robotników. Ponieważ akcja okazała się skuteczna zachęciła niejako do dalszych wystąpień, które od tej pory zaczęły nabierać lawinowego charakteru. Ogromna rolę w pierwszym okresie „śpiewającej rewolucji” odegrało Estońskie Towarzystwo Ochrony Zabytków organizując wraz z Estońską Partią Niepodległości Narodowej liczne obchody, między innymi: Dni Muzyki Estońskiej. W czasie tej uroczystości tysiące ludzi śpiewało min. pieśń. Jüri Leesmenda i Alo Mattisena „Jestem Estończykiem i Estończykiem zostanę”. To właśnie te słowa stały się mottem estońskiej rewolucji lat 80 –tych, patrz: J. Lewandowski, Jesteśmy Estończykami, będziemy Europejczykami, [w:] http://209.85.129.104/search?q=cache:phFkHDnsv-oJ:jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/lewandowski.pdf+%22%C5%9Bpiewaj%C4%85ca+rewolucja%22&hl=pl&ct=clnk&cd=3&gl=pl, 25.11.2007.
¹² Taktyki oporu, [w:] http://209.85.135.104/search?q=cache:RB6vM97QfdgJ:www.juhrc.org/newtactics/file_download/24+pie%C5%9Bni+esto%C5%84skie&hl=pl&ct=clnk&cd=7&gl=pl, 25.11.2007.
¹³ J. Lewandowski, op. cit.
¹⁴ Estonian music, op. cit.
¹⁵ Ibidem.
¹⁶ History of the Estonian National Opera, [w:] http://www.opera.ee/1370, 25.11.2007.
¹⁷ The art of dance, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?menyy_id=890&kateg=41&alam=57&leht=2, 26.11.2007.
¹⁸ Estońska muzyka, op. cit.
¹⁹ The art of dance, op.cit.
²⁰ W Estonii dość intensywnie rozwija się obecnie ruch neopogański oraz neoszamanizm tępiony podczas istnienia Związku Radzieckiego. Na nowo odtwarzane są pradawne zwyczaje, czcią i opieką otacza się miejsca dawnych kultów, takie jak na przykład świętej gaje w których sadzi się drzewa zgodnie z dawnymi zwyczajami. więcej: R. Surowiec, Ruch neopogański w Estonii, [w:] http://omega-zmigrod.pl/~slavia/estonia.htm, 25.11.2007.
²¹ Traditional music In Estonia today, [w:] http://vp2001-2006.vpk.ee/img/pilt.php?gid=37282, 25.11.2007.
²² R. Surowiec, Ślady obrzędowości przedchrześcijańskich w wierzeniach Setu, [w:] P. Ładykowski (red.), Chata Estońska, Warszawa 2000, s. 99.
²³ Obecnie organizowanych jest w Estonii 16 regionalnych i międzynarodowych festiwali folklorystycznych, patrz: Traditional music In Estonia today, op. cit.

Bibliografia
1. Estońska muzyka, [w:] http://www.rmfclassic.pl/index.html?a=encyklopedia&op=id&id=1576346, 25.11.2007.
2. Friedrich Reinhold Kreutzwald, [w:] http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Reinhold_Kreutzwald, 25.11.2007.
3. History of the Estonian National Opera [w:] http://www.opera.ee/1370, 25.11.2007.
4. Kalevipoeg, [w:] http://www.filologia.eesti.pl/index.php?dzial=literatura&strona=kalevipoeg, 25.11.2007.
5. Lewandowski J., Jesteśmy Estończykami, będziemy Europejczykami, [w:] http://209.85.129.104/search?q=cache:phFkHDnsv-oJ:jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/lewandowski.pdf+%22%C5%9Bpiewaj%C4%85ca+rewolucja%22&hl=pl&ct=clnk&cd=3&gl=pl, 25.11.2007.
6. Muzyka estońska, [w:] http://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000008, 25.11.2007.
7. Ossowski W., Muzyka estońska, [w:] http://www.kultura.eesti.pl/index.php?go=teksty&strona=1000008, 26.11.2007.
8. Surowiec R., Ruch neopogański w Estonii, [w:] http://omega-zmigrod.pl/~slavia/estonia.htm, 25.11.2007.
9. Taktyki oporu, [w:] http://209.85.135.104/search?q=cache:RB6vM97QfdgJ:www.juhrc.org/newtactics/file_download/24+pie%C5%9Bni+esto%C5%84skie&hl=pl&ct=clnk&cd=7&gl=pl, 25.11.2007.
10. The art of dance, [w:] http://www.estonica.org/eng/lugu.html?menyy_id=890&kateg=41&nimi=&alam=57&tekst_id=891, 25.11.2007.
11. Traditional music In Estonia today, [w:] http://vp2001-2006.vpk.ee/img/pilt.php?gid=37282, 25.11.2007.
12. Surowiec R., Ślady obrzędowości przedchrześcijańskich w wierzeniach Setu, [w:] P. Ładykowski (red.), Chata Estońska, Warszawa 2000.