Rewolucja oznacza gwałtowną przemianę, która radykalnie zrywa z przeszłością. Często charakteryzuje się łamaniem prawa i nielegalnym obaleniem dotychczasowego systemu politycznego w celu zastąpienia go innym, bardziej postępowym. Pojęcie to ma charakter sytuacyjny – rewolucjonistą jest ten, kto obala istniejący system polityczny1.
Słowo „rewolucja” współcześnie ma zazwyczaj wydźwięk pejoratywny, kojarzone jest często z rozlewem krwi, jednak nie zawsze tak jest. Ludzie często boją się rewolucji, gdyż zmienia obowiązujący obecnie porządek na coś nowego i nieznanego, „inne” przez ludzi odbierane jest jako niepewne. Czasem po prostu łatwiej trzymać się utartej ścieżki, niż starać się zmienić rzeczywistość na lepszą.
Jednak nie wszyscy ludzie boją się podjąć działania dążące ku zmianom. „Czasami są to tylko pojedyncze jednostki przeciwko masom, a czasem całe narody.”2 Takim przykładem jest odważny naród estoński, który przez wiele lat starał się uzyskać niepodległość. Po raz pierwszy udało się im w 1918 roku. Estonia świętuje swoją niepodległość 24 lutego. Właśnie tego dnia rankiem w roku 1918, grupa estońskich żołnierzy zawiesiła na wieży zamku Toompea niebiesko-czarno-białą flagę narodową, zaś Komitet Ocalenia (Päästekomitee) tryumfalnie wjechał do centrum miasta i ogłosił proklamację niepodległości, a następnie powołał Tymczasowy Rząd Republiki Estońskiej (Eesti Ajutine Valitsus). Premierem został Konstantin Päts.3 Zanim jednak do tego doszło, Estonia musiała przejść długą drogę.
Od wielu stuleci Estończycy marzyli o wyrwaniu się spod obcego panowania, mieli nadzieję na suwerenne państwo rządzone samodzielnie. Rewolucja lutowa w roku 1917 stworzyła szansę dla Estonii na własną państwowość. Obywatele postanowili wykorzystać niestabilną sytuację w Rosji i uzyskać suwerenność dla kraju w granicach demokratycznego państwa rosyjskiego. Propozycja samorządności została wysunięta 11 marca z ramienia zgromadzenia przedstawicieli organizacji estońskich. Delegacja zwróciła się do Rządu Tymczasowego o zgodę na urzeczywistnienie projektu. Inicjatywa została nieprzychylnie przyjęta i by odwlec decyzję w czasie, Rząd Tymczasowy uznał, że uchwałę o ustroju powinna podjąć ogólnorosyjska Konstytuanta. Estończycy postanowili się nie poddawać i jeszcze w marcu zorganizowali 40-tysięczną manifestację w Piotrogrodzie na rzecz autonomii (26 marca). Manifestacja zakończyła się sukcesem, bowiem 30 marca Rząd Tymczasowy opublikował „Postanowienie o tymczasowym wprowadzeniu zarządu administracyjnego i samorządu lokalnego w guberni estońskiej.”4 Gubernia obejmowała południową część guberni inflanckiej – dzięki temu estoński obszar etniczny stał się jedną jednostką administracyjną z władzą w postaci Tymczasowej Rady Krajowej. Stworzenie niezależnej władzy oznaczało przejęcie władzy przez estońskich lokalnych działaczy. Wprowadzili oni „język estoński jako urzędowy i podjęto przygotowania do nadania mu statusu języka wykładowego w całej sieci szkolnej.”5 Skutkiem było zwolnienie całej kadry szkolnictwa mówiącej w języku rosyjskim, a dalej prowadziło to do konfliktu z Rządem Tymczasowym. Źródeł konfliktów było znacznie więcej – zbyt krótki czas kampanii wyborczej przed wyborami do Rady Krajowej, powstanie estońskich sił zbrojnych. Pierwsze posiedzenie Tymczasowej Rady Krajowej Guberni Estońskiej (Eestimaa Kubermangu Ajutise Maanõukogu) – potocznie zwanej Radą Krajową (Maapäev) – odbyło się na wzgórzu Toompea 1 lipca 1917 roku. Rada Krajowa miała być organem doradczym, lecz w rzeczywistości stała się „pierwszym estońskim organem ustawodawczym. (…) Rada wyłoniła swój organ wykonawczy – Tymczasowy Rząd Krajowy (Ajutise Maavalitsus).6
Gdy żądania Estończyków były spełniane, oczywistym było, że będą chcieli posiadać jeszcze więcej autonomii. I tak, na Estońskim Kongresie Narodowym padła propozycja równoprawnego stanowiska dla Estonii w ramach rosyjskiego państwa federacyjnego, a jeszcze dalej posunął się Jaan Tõnnison, który stwierdził, że Estończycy powinni dążyć do uzyskania własnej państwowości.7 Jednak Kongres przegłosował postulat pozostawiający autonomiczną Estonię w ramach republiki rosyjskiej, stworzenie własnych sił zbrojnych i reformę rolną.8
Sporym problemem dla suwerenności estońskiej były niepowodzenia militarne Rosji i wejście Niemców w głąb kraju. Niebezpieczeństwem, mogącym rozbić autonomiczność od wewnątrz był niepokojący wzrost poparcia dla bolszewików. Już w październiku 1917 roku członkowie partii bolszewickiej objęli stanowiska w Komitecie Wykonawczym Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Estonii i zaczęli przygotowywać się do przewrotu zbrojnego. W wyborach do Konstytuanty bolszewicy zdobyli 40% głosów i dawało im to największe poparcie pośród wszystkich partii. 22 października powstał „Estoński Komitet Wojskowo-Rewolucyjny (Военно-революционный комитет, WRK), który miał kierować przejęciem władzy.”9 23 października WRK wysłało swoich ludzi do instytucji państwowych i ważnych punktów strategicznych, a wojskowi zaczęli patrolować ulice. Czekano na dobre wieści o zwycięstwie rewolucji w Piotrogrodzie, by rozpocząć przejmowanie władzy. Informacja o zwycięstwie przyszła 26 października. Bolszewicy nie napotkali oporu ze strony Estończyków w czasie dokonywania przewrotu – spowodowane było to także tym, iż Estończycy nawet nie mieli pojęcia o dokonywannych zmianach. 27 października przedstawiciele WRK spotkali się na zamku Toompea, gdzie podpisali dokument, na mocy którego, przewodniczący Rady Krajowej przekazywał władzę wykonawczą reprezentantowi WRK Viktorowi Kingisseppowi.10 W ten oto sposób władza wykonawcza i ustawodawcza przeszła w ręce bolszewików. Na samym początku rządów rewolucjonistów w instytucjach estońskich nie nastąpiła reorganizacja i nie przestały one istnieć. Estończycy postanowili działać i 15 listopada na Toompea Rada Krajowa „ogłosiła, że do zwołania Zgromadzenia Konstytucyjnego jest najwyższą władzą państwową i tylko jego rozporządzenia mają moc prawną.”11 Obrady zostały bardzo szybko przerwane przez rosyjskich marynarzy i robotników, jednak uchwały miały duży wpływ na wydarzenia późniejsze. Już 21 listopada w Dorpacie odbyło się zgromadzenie popierające Radę Krajową, a spacyfikować tłum udało się dopiero po przybyciu czerwonogwardzistów z Tallina.12
Poparcie dla partii bolszewickiej zaczęło spadać, a sami zainteresowani przekonali się o tym w trakcie wyborów do Estońskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego w lutym 1918 roku. Bolszewicy uzyskali zaledwie 37% głosów. Nie chcieli jednak oddać władzy i dlatego 19 lutego wybory zostały unieważnione i ogłoszono stan wyjątkowy. Pretekst był bardzo przyziemny i wykorzystywał udział Niemców w całej akcji – Niemcy bałtyccy zwrócili się do ministerstwa niemieckiego z prośbą o ratunek przed terrorem bolszewików. Wszyscy Estończycy piastujące wysokie stanowiska zostali ich pozbawieni przez Partię i wywiezieni na Syberię. Rządy bolszewickie trwały 4 miesiące i przez ten czas istniało także zagrożenie okupacją niemiecką na terenach Estonii. Spowodowane było to umiejscowieniem frontu rosyjsko-niemieckiego między estońskimi wyspami a kontynentalną częścią.13 Zagrożenie z dwóch frontów działało na Estończyków mobilizująco i przyspieszyło tylko proklamowanie niepodległości.
W tym samym okresie trwały pertraktacje w Brześciu Litewskim pomiędzy Rosją Radziecką a państwami centralnymi. Niemieccy dyplomaci chcieli podpisania na swoich warunkach pokoju z bolszewikami. Jednak na początku roku 1918 Lew Trocki odrzucił żądania. Spowodowało to napaść Niemców i Austro-Węgier na front wschodni i wkrótce całe ziemie estońskie były pod władaniem Niemiec. Rosja była zmuszona podpisać pokój z najeźdźcami. Miało to miejsce 3 marca 1918 roku w Brześciu. W rezultacie bolszewicy zrezygnowali z ziem zachodnich Imperium, lecz Łotwa i Estonia pozostały w składzie Imperium pod okupacją niemiecką.14 W związku z tymi wydarzeniami, 19 lutego w Rewlu spotkała się Rada Krajowa (Maapäev), która powołała Estoński Komitet Ocalenia. Celem miało być proklamowanie niepodległości. Została opracowana uchwała, według której Estonia miała być uznawana za suwerenną republikę. Pierwsze ogłoszenie niepodległości miało miejsce 23 lutego 1918 roku w Parnawie. Następnego dnia w kolejnych miastach – Rewel, Dorpat, Paide i Fellin, a dopiero 27 lutego w Rakvere. Władze bolszewickie poddawały się bez żadnego oporu i jedynie w Rewlu miały miejsce walki. „Czerwoni” nieudolnie się bronili i nie powstrzymali niepodległościowego zrywu. W dniu 24 lutego Estonia stała się wolnym krajem. Nikt wówczas nie spodziewał się, że wkrótce znów przyjdzie walczyć o wolność. Już 25 lutego do Tallina wkroczyły wojska niemieckie nie napotykając oporu, gdyż Estończycy nie byli przygotowani na taki bieg spraw.15 Flaga na wieży Długi Herman została zdjęta i zastąpiona flagą niemiecką. Niemcy nie uznali autonomii Estonii i rozpoczęli okupację kraju. Dopiero klęska państw centralnych i rewolucja w Niemczech pozwoliła zrzucić Estończykom nowe jarzmo. Na mocy układu podpisanego w Rydze 19 listopada pomiędzy władzami niemieckimi a estońskim Rządem Tymczasowym, który przejął władze na całym terytorium Estonii.16 To nie był jeszcze okres, kiedy Estończykom dane było w pełni cieszyć się swoim krajem. Teraz musieli stawić czoła Rosji radzieckiej, która anulowała traktat brzeski i postanowiła walczyć o zachodnie tereny. Na przeszkodzie stała Estonia, więc 22 listopada 1918 roku Armia Czerwona rozpoczęła atak na Jaanilinn, gdzie stacjonowały jeszcze wojska niemieckie i ta ofensywa przyspieszyła tylko ich odwrót.17
W Rządzie Tymczasowym Estonii zdania co do wojny z kolejnym groźnym przeciwnikiem były podzielone. Niektórzy z działaczy nie chcieli kolejnego rozlewu krwi. Znalazł się jednak człowiek, który postanowił postawić losy kraju na szali. Był to premier Konstantin Päts, który „uderzył pięścią w stół” i oświadczył „Żadnych porozumień z bolszewikami! W gruncie rzeczy nie mamy nic do stracenia, zatem nie pozostaje nam nic innego, jak wystąpić przeciw przemocy. Wszyscy mężczyźni na front, na spotkanie z nacierającym wrogiem!”18 Siły estońskie starły się z Rosjanami 28 listopada. Był to początek ich Wojny Wyzwoleńczej (Vabadussõda) – pierwszej i jedynej zwycięskiej wojny, jaką prowadziła Estonia.
Na początku małe, słabo uzbrojone i niezorganizowane wojska estońskie zostały zepchnięte aż za granicę Tallina. Wkrótce po tym w armii nastąpiła reorganizacja i głównodowodzącym został Johan Laidoner. Pod jego kierunkiem udało się przeprowadzić udaną kontrofensywę. Po roku trwania wojny Estończycy wyparli nieprzyjaciela ze swojego terytorium. Jednak nie był to koniec walk – oddziały Niemców bałtyckich walczących na Łotwie stworzyły formacje nazywane Landeswehrą. Celem tej jednostki była aneksja terenów zamieszkanych przez Niemców bałtyckich do Niemiec. Pierwsze starcie formacji niemieckiej z estońską miało miejsce pod Võnnu w 1919 roku.19 Niemcy żądali by Estończycy wycofali się z terenów łotewskich, jednak Estońskie Zgromadzenie Konstytucyjne było przeciwko pójściu na jakiekolwiek ustępstwa wobec przeciwnika. Bitwa miała miejsce w dniach 19-23 czerwca i zakończyła się klęską sił niemieckich. W wyniku tego zwycięstwa i zwycięstwa w bitwie o Rygę doszło do zawieszenia broni 2 lipca 1919 roku.20 Na mocy porozumienia wojska niemieckie miały w trybie natychmiastowym opuścić Łotwę. W międzyczasie jednostki Armii Czerwonej wznowiły ofensywę. Dopiero w grudniu 1919 roku Estończycy zdołali odeprzeć ostatni atak rosyjski. Dopiero 2 lutego 1920 roku został podpisany estońsko-rosyjski traktat pokojowy, na mocy którego Rosja „uznawała bezwarunkowo niepodległość i samodzielność Państwa Estońskiego i zrzekała się dobrowolnie na wieczne czasy wszelkich praw suwerena nad narodem i krajem.”21 Republika Estonii uzyskała międzynarodowe uznanie jako państwo niepodległe i stała się członkiem Ligi Narodów w 1921 roku.22
Przypisy:
1. Patrz: M. Borucki, Szkolny słownik terminów politycznych, Warszawa, 1994, s. 76.
2. J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Encyklopedia polityczna, t. 1, Radom 2007, s. 361.
3. Za: J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 66.
4. Za: J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 55.
5. Ibidem, s. 55.
6. Ibidem, s. 57.
7. Za: Ibidem, s. 57.
8. Za: Ibidem, s. 58.
9. J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 59.
10. Za: Ibidem, s. 59.
11. Ibidem, s. 61.
12. Za: Ibidem, s. 62.
13. Za: J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 62.
14. Za: Ibidem, s. 63.
15. Za: Ibidem, s. 66.
16. Za: Ibidem, s. 69.
17. Za: J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 71.
18. Ibidem, s. 71.
19. Za: Ibidem, s. 77.
20. Za: Ibidem, s. 77-78.
21. J. Lewandowski, Estonia, Warszawa 2001, s. 80.
22. http://www.kartki.eesti.pl/index.php?dzial=swieta&strona=dzien_niepodleglosci z dnia 10.09.2011.
