Stockholm
Sztokholm, stolica i największe miasto Szwecji, ośrodek administracyjny hrabstwa Sztokholm. Liczy 693 tysiące, a zespół miejski 1,5 miliona mieszkańców. Położony w południowo-wschodniej części kraju, nad zatoką Saltsjon (Morze Bałtyckie), jeziorem Melar oraz nad łączącą je cieśniną Norrstrom, a także na 13 wyspach. Główny ośrodek gospodarczy, kulturalno-naukowy i turystyczny kraju, siedziba dworu królewskiego. Sztokholm jest największym ośrodkiem przemysłu Szwecji. Rozwinięty przemysł maszynowy (zwłaszcza obrabiarek i maszyn górniczych), metaluriczny, środków transportu, elektrotechnowy (między innymi aparatury łącznościowej, zmechanizowanego sprzętu gospodarstwa domowego), precyzyjny (maszyn liczących), elektroniczny, papierniczy, poligraficzny, spożywczy, chemiczny, odzieżowy. Sztokholm jest także najważniejszym w kraju ośrodkiem handlowo-finansowym oraz drugim po Goteborgu morskim portem handlowym. Wielki węzeł kolejowy i drogowy, 2 porty lotnicze, międzynarodowy Arlanda, położony na północy od miasta, oraz krajowy Bromma na zachodzie od Sztokholmu. Komunikację miejską obsługuje sieć autobusowa, od 1953 roku szybka kolej (częściowo podziemna) oraz nowoczesne, uzupełniające się rozwiązania dróg miejskich z kilkupoziomowymi skrzyżowaniami. Sztokholm jest siedzibą wielu szkół wyższych: uniwersytet (założony w 1877 roku), politechnika (założona w 1827 roku), szkoły medycznej, leśniczej, sztuk pięknych i inne, oraz instytutów naukowo-badawczych, Fundacji Nobla (założonej w 1900 roku). Liczne biblioteki i muzea, między innymi: Narodowe Muzeum Sztuki, Muzeum Nordyckie, Muzeum Sztuki Współczesnej, Muzeum Statku „Waza” (który zatonął w 1628 roku i został wydobyty z dna morskiego), historii, etnograficzne, sztuki dalekowschodniej, bliskowschodniej i śródziemnomorskiej. Skansen (założony w 1891 roku) pierwsze w świecie muzeum budownictwa wiejskiego na otwartym powietrzu (prototyp tego typu muzeów), połączone z ogrodem zoologicznym i warsztatami rzemieślniczymi. Millesgarden (dom i ogród z dziełami rzeźbiarza C. Millesa). Centrum kulturalne z Teatrem Królewskim (opera), filharmonią i Królewskim Teatrem Dramatycznym. Ze względu na położenie, zabytki oraz harmonijne połączenie architektury z przyrodą Sztokholm jest uważany za jedno z najatrakcyjniejszych miast Europy. Najstarsza dzielnica Gamla Stan położona na 3 wyspach: Stadsholmen, Helgeandsholmen i Riddarholmen. Znajdują się tu liczne zabytki. Na północ od starego miasta, na lądzie stałym leży największa dzielnica Sztokholmu Norrmalm, o funkcjach głównie handlowych, z siedzibami największych banków szwedzkich. We wschodniej i południowej części miasta, częściowo na wyspach znajdują się dzielnice mieszkaniowe (Ostermalm, Gardet, Sodermalm, Enskede). Centrum administracyjne z gmachami ratusza (Stadshuset) i pałacu sprawiedliwości (Radhuset) powstało na wyspie Kungsholmen położonej na jeziorze Melar. Na wyspie Djurgarden w zatoce Saltsjon są położone obiekty sportowe i ośrodki turystyczno-wypoczynkowe, między innymi skansen oraz wiele parków, zieleńców i ogród zoologiczny. W zachodniej części miasta na wyspie Kungsholmen oraz na obszarze zespołu miejskiego powstały wielkie zakłady przemysłowe. Wszystkie dzielnice są połączone mostami. Wokół Sztokholmu rozwijają się, budowane przy stacjach kolei miejskiej, nowoczesne przedmieścia i miasta satelity o funkcjach mieszkaniowych i częściowo przemysłowych.
Historia. Według tradycji założony około 1250 przez jarla Birgera, przejął gospodarczą rolę Sigtuny i stał się głównym ośrodkiem handlu dla północnej i środkowej Szwecji (eksport rud). Członek Hanzy, zdominowany przez kupców niemieckich, którzy mieli między innymi zastrzeżone 1/2 miejsc w radzie miejskiej (do 1471 roku). Jedna z rezydencji królewskich, od około 1400 roku określany jako stolica państwa (co potwierdził formalnie akt z 1634 roku). Po okresie walk duńsko-szwedzkich w XV-XVI wieku (między innymi w 1520 roku miejsce sztokholmskiej krwawej łaźni) w 1523 roku zdobyty ostatecznie przez Gustawa I Wazę. W XVII wieku rozwijał się szybko jako stolica państwa szwedzkiego i jego główny port (handel ze szwedzkimi posiadłościami nadbałtyckimi, zmonopolizowanie handlu z północną Szwecją). W końcowej fazie wojny północnej w latach 1700-21 miejsce zawarcia przez Szwecję traktatów pokojowych: z Hanowerem (w 1719 roku) i Prusami (w 1720 roku). Na ich mocy Szwecja traciła na rzecz Hanoweru obszar księstw Bremy i Verden, a na rzecz Prus Szczecin oraz wyspy Wolin i Uznam. W XVIII wieku zdystansowany jako port handlowy przez Goteborg. Od XIX wieku rozwój przemysłu.
Zabytki. Kościoły: romańsko-gotycki Św. Mikołaja (Storkyrka) z XIII-XIV wieku, fasada z XVIII wieku, we wnętrzu gotyckia, drewniana rzeźba Św. Jerzego (XV wiek, B. Notke), Franciszkanów (Riddarholmskyrka) z XIII-XIV wieku, przy nim kaplice z grobowcami królów szwedzkich, przebudowany w XIX wieku, Św. Klary (XVI wiek), Św. Jakuba, Niemiecki, Św. Katarzyny, Św. Jadwigi Eleonory wszystkie z XVII wieku, Św. Adolfa Fryderyka (2. połowa XVIII wieku), Św. Karola Jana (1. połowa XIX wieku), Engelbrekt (z lat 1906-11), Hogalid (z lat 1916-23). Budowle świeckie, między innymi: pozostałości twierdzy z XIII wieku, 2 baszty fragment murów obronnych z 2. połowy XV wieku. Pałace z 2. połowy XVII wieku według projektów J. de la Vallee i Nikodema Tessina (starszego). Dom Rycerzy (Riddarhuset). Pałace: Wrangel, Rosenhane, Bonde, Oxenstierna, Baath. Zamek królewski (z lat 1680-1760, Nikodem Tessin (młodszy) i inne, wnętrza barokowe i rokokowe C. Harleman (obecnie w zamku wiele muzeów, między innymi w zbrojowni – polonika). Domy mieszkalne (między innymi Petersena, Geera), ratusz (obecnie muzeum miejskie) – wszystkie z XVII wieku. Z XVIII wieku, między innymi: gmachy opery (z 1780 roku, C.F. Adelcrantz, przebudowany w XIX wieku), giełdy i komory celnej (Tullhus) oba E. Palmstedt. Budowle z XIX wieku: koszary gwardii koronnej (obecnie Muzeum Historii), pałac Rosendal, biblioteka królewska, bank narodowy, muzea, dworzec kolejowy, Teatr Południowy, Wyższa Szkoła Techniczna, parlamentent. Z XX wieku między innymi: poczta, ratusz (z lat 1911-23, R. Ostberg) – symbol Sztokholmu (charakterystyczna sylweta ceglanej bryły z wieżą zwieńczoną złotą koroną), budynek sądu miejskiego, politechnika. Budowle E.G. Asplunda: kino Skandia, biblioteka miejska, krematorium. Liczne wieżowce, szkoły, domy towarowe, szpitale, osiedla mieszkaniowe, miasta satelitarne, między innymi Vallingby (z lat 1951-55, S. Markelius, S. Backstrom, L. Reinius i inni), Farsta (z 1960 roku, Backstrom, Reinius), ośrodek studencki (z lat 1979-81, R. Erskine), biblioteka uniwersytecka (z lat 1980-82), hala sportowa (z 1982 roku) – obie Erskine. W pobliżu Sztokholmu letnia rezydencja królewska – barokowy pałac w Drottningholm (z lat 1662-80, Tessin, starszy i Tessin, młodszy) z ogrodem francuskim i angielskim, w którym pawilony według projektu Adelcrantza: teatr (z 1768 roku) i pawilon chiński (z lat 1763-68) z rokokowymi wnętrzami. Zespół królewskich pawilonów letnich Haga usytuowanych w angielskim parku (między innymi Namiot Miedziany z lat 1790-92).
