Relacje polsko-estońskie do końca I wojny światowej są mało znane, aczkolwiek długo wcześniej, Polacy i Estończycy osiedlali się w obu krajach i uczestniczyli w ich życiu społecznym. O ile najczęściej opisywanym rozdziałem tych relacji są „dorpatczycy” – polscy studenci Uniwersytetu Dorpackiego, to niewiele wiadomo na temat Estończyków studiujących i pracujących w Warszawie i innych miastach na ziemiach polskich podzielonych między zaborców. Jedną z takich osób był Aleksander Pridik, wieloletni profesor Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.
Aleksander Pridik[1] urodził się 5 lutego (24 stycznia) 1864 roku w Rewlu (Tallinnie). Pridik na chrzcie otrzymał imiona Heinrich Aleksander, jednak używał drugiego. Według materiałów archiwalnych jego ojcem był emerytowany podoficer Martin Pridik. Aleksander Pridik prawdopodobnie jednak pochodził z Niemców bałtyckich, a jego ojcem był generał major w służbie rosyjskiej Friedrich von Wendrich. Taką wersję potwierdza dedykacja zawarta w jego pracy magisterskiej: „Friderico de Wenndrich patri carissimo” („drogiemu ojcu Friedrichowi von Wenndrichowi”). Taką wersję podaje również Toomas Hiio w artykule dla pisma „Tartu Ülikooli ajaloo küsimusi”[2] i Natalja Andriejewna Pawliczenko, która w artykule poświęconym bratu Aleksandra – Eugenowi Peterowi Pridikowi[3],[4] powołuje się na rozmowę z wnuczką Eugena, która twierdziła, że obaj bracia byli nieślubnymi synami Friedricha von Wendricha. Według Hiio, von Wendrich prawdopodobnie nie mógł poślubić swojej partnerki, Estonki Anne Marie Simson, z powodów klasowych, więc ta zawarła fikcyjne małżeństwo z Martinem Pridikiem.
Aleksander Pridik ukończył gimnazjum gubernialne w Rewlu (1874-1882), a w 1882 roku (razem z bratem Eugenem Peterem) rozpoczął studia na wydziale Historii i Filologii Klasycznej na Uniwersytecie Dorpackim. Aleksander w 1887 roku zakończył studia w Dorpacie, kolejny rok akademicki (1888/1889) studiował w Berlinie, gdzie m.in. prowadził kwerendę na potrzeby swojej pracy magisterskiej. 5 lipca 1889 roku Uniwersytet Dorpacki nadał mu stopień kandydata filologii klasycznej, a po obronie rozprawy na temat „De Cei insulae rebus” Pridik uzyskał 4 września 1892 roku stopień magistra filologii klasycznej[5]. Praca magisterska Pridika poświęcona była historii greckiej wyspy Keos i napisana została po łacinie. W latach 1892-1897 na Uniwersytecie Dorpackim jako prywatny docent wygłaszał wykłady z zakresu filologii klasycznej. Prowadził wówczas, w kolejnych semestrach od 1894 roku, zajęcia poświęcone twórczości Herodota, następnie z prozy greckiej, z epigrafiki greckiej, ze składni języka greckiego, z twórczości Tukidydesa, literatury greckiej, z twórczości Plutarcha. W latach 1897-1904 był docentem etatowym filologii klasycznej w Dorpacie. W 1902 roku uzyskał stopień doktora broniąc pracy „Szósta mowa Isajosa. Badania z zakresu attyckiej genealogii i attyckiego prawa cywilnego”[6].
9 stycznia 1883 roku poślubił Amalię Luchsinger, 15 sierpnia 1894 roku urodziła się ich córka Maria, 7 maja 1898 roku druga córka – Keta.
Strona tytułowa pracy „De Cei insulae rebus” Aleksandra Pridika 
Dedykacja w pracy „De Cei insulae rebus” Aleksandra Pridika
Praca i działalność w Warszawie
Rozdział warszawski w karierze Aleksandra Pridika rozpoczął się w 1904 roku. Jak podaje Leon Tadeusz Błaszczyk w książce Filologia klasyczna na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1816-1915, Wydział Historyczno-Filologiczny Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego miał wówczas tylko jednego hellenistę (Mikołaj Nowosadskij), więc zgodnie z zasadą, że każda literatura powinna być reprezentowana przez dwóch pracowników, wydział starał się o pozyskanie nowego naukowca[7]. Raimo Pullat w książce Od Wersalu do Westerplatte. Stosunki estońsko-polskie w okresie międzywojennym podaje, że Aleksander Pridik został mianowany ukazem carskim z 9 października 1904 roku profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Literatury Greckiej na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Latem 1907 roku na inauguracji roku akademickiego Pridik wygłosił prelekcję pt. „Papirusy greckie”. W 1910 roku Pridikowi powierzono wykłady z historii sztuki. 23 września 1912 roku Pridik został mianowany profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego w Katedrze Literatury Greckiej i to stanowisko zajmował do ewakuacji uczelni w 1915 roku.
Pridik prowadził w Warszawie intensywną pracę dydaktyczną, która obejmowała wykłady z historii starożytnej, zabytków greckich, epigrafiki, papirologii i historii sztuki starożytnej. Ponadto prowadził cykle wykładów, np. w 1914 roku cykl poświęcony historii architektury, który wygłoszony został na uniwersytecie, jak i później dla słuchaczek Wyższych Kursów dla Kobiet.
Jak podaje Sarkis Surienowicz Kazarow w artykule „Profesor Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego Aleksandr Martinowicz Pridik. Główne etapy działalności naukowej i dydaktycznej”, w roku akademickim 1914/1915 Pridika prowadził wykłady z literatury greckiej, ćwiczenia z interpretowania pierwszej księgi Tukidydesa, z interpretowania „Ustroju politycznego Aten” Arystotelesa, w drugim semestrze czytano i analizowano księgi VII-IX Herodota, czytano i analizowano najważniejsze inskrypcje greckie znalezione na południu Rosji (zapewne na południu dzisiejszej Ukrainy).
W 1909 roku uruchomiono w Warszawie Wyższe Kursy dla Kobiet. Pridik objął tam stanowisko kierownika Katedry Historii Starożytnej i Katedry Historii Sztuki, gdzie wykładał historię starożytną i historię sztuki.
Obok wystąpień i wykładów, Pridik opublikował także szereg artykułów i podręczników. W jego dorobku naukowym znalazły się przede wszystkim dzieła dotyczące Starożytnej Grecji i epigrafiki, w Warszawie zajmował się także papirologią i sztuką antyczną. Wśród jego publikacji z okresu warszawskiego można wymienić artykuł na podstawie wystąpienia z 1907 roku, podręcznik „Wykłady o starożytnościach greckich” (na podstawie cyklu wykładów w roku 1911/1912), podręcznik przybliżający Herodota „Objasnienije Gierodota. Kurs czitannyj studientam Istoriko-fiłologiczeskogofakultieta w 1914-1915 akadiemiczeskom godu”, a także publikował artykuły popularnonaukowe w gazecie „Warszawskij dniewnik”.
Działalność Pridika w Warszawie wykraczała poza prowadzenie wykładów i prelekcji. Pullat w swojej książce podaje (powołując się na życiorys napisany własnoręcznie przez Aleksandra Pridika), że Pridik pełnił funkcję dyrektora Muzeum Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego. Należy tutaj sprostować, że w strukturze uniwersytetu nie było wówczas takiego muzeum, a jednostka ta to Gabinet Gipsowych Figur i Posągów (istniejący wcześniej i włączony do zbiorów uczelni w 1875 roku). Stanowisko to pełnił w latach 1908-1915. W swoim życiorysie Pridik napisał, że owe muzeum, kiedy obejmował nad nim kierownictwo znajdowało się w stanie „embrionalnym” i w krótkim czasie udało mu się zgromadzić zbiór kopii rzeźb starożytnych i założyć bibliotekę, która „nie ustępowała zbiorom muzeum Uniwersytetu w Tartu”. Obecnie zachowane zbiory biblioteki przy gabinecie znajdują się w Bibliotece Instytutu Archeologii UW. Monika Dunajko z Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego, w komentarzu dla Eesti.pl, stwierdziła, że chociaż trudno ocenić realny wkład Pridika w rozwój gabinetu, to zakupy odlewów wykonanych m.in. w Berlinie (Doryforos, Ranna Amazonka typu Sicarra, Dyskobol) czy Kolonii (Afrodyta z Knidos), jak i publikacji naukowych, zbiegają się z datami jego wyjazdów służbowych. Odlewy miały dużą wartość naukową i dydaktyczną. Według informacji przekazanych przez Monikę Dunajko, gipsoteka po I wojnie światowej liczyła 655 odlewów. Największe straty zbiór poniósł w czasie II wojny światowej, kiedy obiekty były z premedytacją niszczone przez służby niemieckie i dopiero z czasem ok. 430 zabezpieczono w piwnicach Muzeum Narodowego. „Obecnie figury z Gabinetu Odlewów Gipsowych możemy znaleźć w Muzeum Łazienki Królewskie, Muzeum Narodowe w Warszawie, kilka egzemplarzy znajduje się na Politechnice Warszawskiej i oczywiście w Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego. Do naszych czasów zachowało się kilka odlewów zakupionych w latach 1904-1914 (Muzeum Łazienki Królewskie): Doryforos, Afrodyta z Knidos (fragmenty) oraz Ranna Amazonka” – wyjaśnia Dunajko.
„Wartość naukowa i historyczna jest nieoceniona. Wraz z powołaniem Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego władze uczelni nie wznowiły wydziału sztuki, ale sama kolekcja była wzbogacana o kolejne unikatowe kopie wykonane w zagranicznych prestiżowych atelier. Kopie były wykorzystywane jako narzędzie dydaktyczne podczas zajęć z historii sztuki, czy historii starożytnej Grecji i Rzymu. Dodatkowo Sala Kolumnowa, czyli miejsce ekspozycji Gabinetu, nadal stanowiła dużą atrakcję turystyczną i była chętnie odwiedzana zarówno przez studentów, jak i mieszkańców Warszawy” – ocenia wartość zbiorów Monika Dunajko.
Raimo Pullat, przytacza ze wspomnianego życiorysu, inne efekty działalności Pridika w Warszawie. Z inicjatywy pochodzącego z Estonii profesora urządzono audytorium i wyposażono je w nowoczesny zakupiony w Berlinie projektor i ok. 1500 przeźroczy oraz obiektyw portretowy. Pullat powołując się na wspomniany życiorys podaje również, że wraz z początkiem pracy w Warszawie miał on również być członkiem komisji biblioteki uniwersyteckiej, a rok później objąć stanowisko przewodniczącego tej komisji. Stanowisko przewodniczącego komisji miało być wówczas równoznaczne ze stanowiskiem dyrektora biblioteki. Błaszczyk podaje natomiast, że Pridik przez kilka lat był przedstawicielem swojego wydziału w Komisji Bibliotecznej.
Pridik w okresie pracy w Warszawie regularnie wyjeżdżał w celach służbowych. Niemal wszystkie delegacje kierowały się do Niemiec, najczęściej do Berlina, gdzie m.in. prowadził kwerendy. Wyjątkami były wyjazdy w 1912 roku. Aleksander Pridik, decyzją Wydziału Historyczno-Filologicznego i rady uniwersytetu został skierowany jako oficjalny przedstawiciel uczelni do Aten, gdzie równolegle wiosną 1912 roku odbywały się XXVI Międzynarodowy Kongres Orientalistów i obchody jubileuszu 75-lecia Uniwersytetu Ateńskiego. Pridikowi przypadł zaszczyt przekazania życzeń z Warszawy rektorowi greckiej uczelni. W tym samym roku Pridik ze studentami odbył podróż studyjną po południowej Ukrainie i Krymie, śladami starożytnych kolonii greckich (Olbia, Odessa, Cherson, Sewastopol).
Cesarski Uniwersytet Warszawski
Przyglądając się działalności Aleksandra Pridika, nie sposób nie wspomnieć o specyfice warszawskiego uniwersytetu w interesującym nas okresie.
Historia Uniwersytetu Warszawskiego sięga 19 listopada 1816 roku, kiedy powstał Królewski Uniwersytet Warszawski z połączenia Szkoły Prawa i Nauk Administracyjnych oraz Szkoły Lekarskiej. W 1830 roku uczelnia została przemianowana na Uniwersytet Królewsko-Aleksandrowski, a rok później zamknięta w następstwie powstania listopadowego. W 1857 roku uruchomiono Akademię Medyko-Chirurgiczną, która w 1862 roku została przekształcona w Szkołę Główną Warszawską, a ta został zamknięta w 1869 roku. Rok później otworzono Cesarski Uniwersytet Warszawski. Językiem wykładowym uczelni był rosyjski i miała ona stanowić element aparatu rusyfikacyjnego. Do początku XX wieku ok. 2/3 spośród około dwóch tysięcy studentów uczelni stanowili Polacy.
Początek pracy Aleksandra Pridika na uniwersytecie zbiegł się z walką o prawo do studiowania na uniwersytecie w języku polskim. W wyniku protestów, w latach 1905-1907 uniwersytet był zamknięty, zaczęli go bojkotować polscy studenci, ich liczba w roku akademickim 1913/1914 spadła do 15%, na czym stracił też prestiż uczelni. O postawie Aleksandra Pridika wobec polskości – polskiego języka i kultury – wspomina Joanna Schiller, która w artykule „Profesorowie Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego wobec wydarzeń rewolucji 1905 roku” wymienia Pridika wśród profesorów opowiadających się za cofnięciem rosyjskiego i ponownym wprowadzeniem polskiego jako języka wykładowego[8]. Pridik należał także do profesorów, którzy byli przeciwni zamykaniu uczelni ze względu na protesty[9]. Błaszczyk pisze, że „Na jego [Pridika] działalność dydaktyczną w Warszawie korzystnie wpłynąć mógł także i fakt, że nie należał do grupy profesorów nastawionych wrogo do polskości.”[10]
Przychylna polskiej sprawie postawa Pridika mogła być związana z doświadczeniem postępującej rusyfikacji jego macierzystej uczelni – Uniwersytetu Dorpackiego, który do lat 80. XIX wieku był niemieckojęzyczny, a w latach 90. został stopniowo zrusyfikowany zmieniając wraz z miastem swoją nazwę na Uniwersytet Jurjewski.
W tym miejscu, biorąc pod uwagę późniejsze losy uczelni, warto wspomnieć, że rozważano wówczas przeniesienie uczelni do jednego z miast rosyjskich – Smoleńska, Saratowa lub Jarosławia.
Ostatni rok pracy w Warszawie to duża niepewność związana z wojną i planowaną ewakuacją uniwersytetu. Pridik 2 sierpnia 1914 roku wysłał telegram do władz uczelni w Warszawie:
Wróciwszy przez Tornio do Petersburga, proszę o powiadomienie mnie telegraficznie, jak można odebrać nieotrzymaną lipcową pensję i wypłacane trzymiesięczne pobory, czy zezwala się i czy jest bezpieczny natychmiastowy osobisty przyjazd do Warszawy po rzeczy lub upoważnienie kogoś do wysłania rzeczy i ile można wywieźć bagażu.
Rok później, w lipcu, czyli już w trakcie ewakuacji uniwersytetu, przebywający z rodziną w Narva-Jõesuu Pridik prosił władze o telegraficzną informację gdzie ostatecznie znajdzie się uczelnia „żeby wiedzieć zawczasu, gdzie oddać córkę do gimnazjum”.[11]
Warszawski rozdział kariery Aleksandra Pridika zakończył się wraz z ewakuacją Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wyższych Kursów dla kobiet do Rostowa nad Donem.
W Rostowie
Cesarski Uniwersytet Warszawski ostatecznie przeniesiony został do Rostowa jesienią 1915 roku, a wraz z nim większość wykładowców i studentów. Pierwszy rok akademicki po przeniesieniu uczelni, która do lipca 1917 roku nazywała się „Cesarski Uniwersytet Warszawski w m. Rostowie nad Donem”[12], rozpoczął się 1 grudnia 1915 roku, a 10 grudnia rozpoczęły się zajęcia na Wydziale Historyczno-Filologicznym. Za uniwersytetem podążył Aleksander Pridik z rodziną.
Pridik 18 marca 1917 roku na okres czterech lat został mianowany profesorem zwyczajnym na katedrze filologii klasycznej. Jednocześnie powołany został na funkcję dziekana Wydziału Historyczno-Filologicznego. Chociaż na tę drugą funkcję również powołany został na cztery lata, to złożył z niej rezygnację po roku i czterech miesiącach. W kwietniu 1918 roku Pridik został wyróżniony tytułem zasłużonego profesora za 25 lat pracy. W maju 1918 roku Pridikowi powierzono katedrę teorii i historii sztuki na jeden rok. W czerwcu wyjechał na kolejny wyjazd służbowy do Niemiec, a także do miast rosyjskich i do Warszawy. Według Kazarowa w czasie tego wyjazdu Pridik poszukiwał dla siebie nowego miejsca pracy. Sytuacja w Rostowie, jak i w całej Rosji, pogarszała się wówczas, co coraz bardziej skłaniało go do opuszczenia miasta i kraju. Kazarow powołuje się także na dokumenty – podanie córki Pridika, która pracowała na uczelni jako maszynistka, o zwolnienie oraz drugi – podanie Pridika z grudnia 1919 roku o wydanie całej rodzinie nowych bezterminowych paszportów.
W 1918 roku Pridik został rektorem nowoutworzonego Dońskiego Instytutu Archeologicznego – uczelnia ta była prywatną inicjatywą profesorów Uniwersytetu Dońskiego, w tym Pridika. W instytucie nauczano na dwóch kierunkach – historii sztuki i archeologii[13]. Pridik działalność w Instytucie zakończył w 1920 roku. Pomimo zaangażowania w dwóch różnych instytucjach, na różnych wydziałach i katedrach, to chaos związany z ewakuacją, utratą zbiorów prywatnych, wojną i rewolucją w Rosji nie sprzyjał pracy naukowej.
Historia zatacza koło
Pridik wrócił do Estonii w 1920 roku i od semestru letniego 1921 roku rozpoczął pracę na Uniwersytecie w Tartu (Dorpackim). W latach 1926-1931 pełnił funkcję docenta historii starożytnej i historii sztuki. W 1931 roku przeszedł na emeryturę, jednak działalność dydaktyczną i naukową prowadził niemal do śmierci. Aleksander Pridik zmarł 29 lutego 1936 roku.
Bibliografia:
• Sarkis Surienowicz Kazarow, „Profesor Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego Aleksandr Martinowicz Pridik. Główne etapy działalności naukowej i dydaktycznej”, Tłum. Janina Chodera, w: „Studia Europaea Gnesnensia”, 13/2016, s. 343-364.
• „Pridik, Heinrich Alexander* (1864-1936)“, w: Baltisches biographisches Lexikon digital, bbld.de/0000000066333001.
• Raimo Pullat, „Od Wersalu do Westerplatte. Stosunki estońsko-polskie w okresie międzywojennym”, Kraków 2003
• Leon Tadeusz Błaszczyk, Filologia klasyczna na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1816-1915, II: 1862-1915, Warszawa 2003.
Przypisy:
[1] Także: Aleksander Martinowicz Pridik, Alexander Pridik.
[2] Toomas Hiio, „Meie võõrad ja meie omad. Saksastumisest, ülikooliharidusest ja karjäärist Heinrich Rosenthalist Feliks Urbanini”, w: „Tartu Ülikooli ajaloo küsimusi” XLIV, 2016, s. 18-19.
[3] Natalja Andriejewna Pawliczenko, „J.M. Pridik, pietierburgskij filłołog i epigrafist”, w: „Driewnij mir i my”, wyp. 2, Sankt-Pietierburg 2000, s. 189-206.
[4] Eugen Peter Pridik, 1865-1935, podobnie jak Aleksander ukończył studia klasyczne w Dorpacie, później pracował jako filolog i epigrafik w Petersburgu.
[5] Sarkis Surienowicz Kazarow, „Profesor Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego Aleksandr Martinowicz Pridik. Główne etapy działalności naukowej i dydaktycznej”, Tłum. Janina Chodera. w: „Studia Europaea Gnesnensia”, 13/2016, s. 343-364; „Pridik, Heinrich Alexander* (1864-1936)“, w: Baltisches biographisches Lexikon digital, bbld.de/0000000066333001.
[6] A.M. Pridik, Szestaja riecz’ Isieja. Issledowanija w obłasti atticzeskoj gienieałogii i atticzeskogo prawa.
[7] Leon Tadeusz Błaszczyk, Filologia klasyczna na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1816-1915, II: 1862-1915, Warszawa 2003.
[8] Joanna Schiller, „Profesorowie Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego wobec wydarzeń rewolucji 1905 roku”, w: „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 17 (42) (2008), s. 94.
[9] Red. Waldemar Baraniewski i in., Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1915, s. 666
[10] Błaszczyk.
[11] Kazarow.
[12] W latach 1915-1917 funkcjonowały dwa „Uniwersytety Warszawskie”, ponieważ zaraz po ewakuacji, 15 listopada 1915 roku niemieckie władze okupacyjne uruchomiły polskojęzyczny Uniwersytet Warszawski. W 1917 roku uczelnia w Rostowie zmieniła nazwę na Uniwersytet Doński.
[13] Kazarow.
