Estonia w XIX wieku: przebudzenie narodowe i początki drogi do niepodległości

Dziewiętnaste stulecie uchodzi w opinii wielu historyków (zwłaszcza tych w nim specjalizujących się) za najważniejsze w dziejach ludzkości, a to dlatego, iż właśnie wtedy, na bazie systemowych przemian ekonomiczno-społecznych, tj. ostatecznego końca feudalizmu i przejścia do gospodarki kapitalistycznej, ukształtowały się dwie elementarne dla zbiorowości ludzkich tożsamości, mianowicie świadomość narodowa oraz w jej następstwie świadomość polityczna – w ujęciu i nowoczesnym, i współczesnym. Te niezwykle głębokie tudzież wielopłaszczyznowe procesy, jako obszaru kulturowo przynależnego do świata zachodniego, nie ominęły także Bałtyki i Estonii.

Po zakończeniu wojen napoleońskich car Aleksander I zniósł poddaństwo osobiste chłopów w obu tutejszych guberniach (estlandzka 1816, inflancka 1819). Estońscy chłopi otrzymywali jednocześnie nazwiska, nadawane im przez niemieckich właścicieli ziemskich (stąd też ich często do dziś niemieckie brzmienie). Po spowodowanej nieurodzajem klęsce głodu 1840 roku pojawiły się wśród zrozpaczonej ludności chłopskiej guberni inflanckiej pogłoski o bezpłatnym nadawaniu w Rosji ziemi; w nadziei jej uzyskania tysiące południowoestońskich włościan ściągało do stolicy guberni (Rygi). Oczekiwania te okazały się oczywiście pozbawione podstaw, o co zainteresowani obwiniali niemieckich obszarników, którzy mieli udaremniać zamiary cara, w oglądzie chłopów dążącego do polepszenia ich doli. Owo sięgające jeszcze czasów szwedzkich przeświadczenie o dobrej woli monarchy, w zestawieniu z szerzonymi z Petersburga ideami wszechsłowiańskimi, ale przede wszystkim nadzieje na uwolnienie od pańszczyzny oraz otrzymanie ziemi, tkwiły również u podstaw zaistniałego niebawem, latem 1845 roku, zjawiska masowego przechodzenia estońskich chłopów, zwłaszcza tych biedniejszych, na prawosławie. Konwersje owe zatoczyły skalę tak wielką, iż zaniepokojone nimi zostały nawet same władze carskie, które oficjalnie informowały, że przyjęcie ortodoksji nie powoduje nadania żadnych praw (aczkolwiek prawosławny duchowny z Mustvee nad Peipsi järv (jezioro Pejpus) poradził sobie z tym problemem w prostszy sposób, mianowicie oświadczając zgłaszającym się doń kandydatom na neofitów, iż nie może ich zapisać na ruską wiarę, gdyż skończył mu się atrament i trzeba czekać na dostawę nowego z Rygi). Na przestrzeni trzech lat prawosławnymi zostało ponad 60 tysięcy Estończyków. W niektórych miejscach konwersje dotyczyły 70–80% ludności. Pejzaż estońskich terenów wiejskich urozmaicił się o pierwsze cerkwie prawosławne (nie licząc tych na wybrzeżu jeziora Pejpus). Gdy zmiana wiary nie spełniła pokładanych w niej nadziei, wielu zawiedzionych chłopów próbowało wrócić do protestantyzmu. Nie było to już wszak wykonalne, gdyż w międzyczasie (1832) Kościół luterański utracił swą dominującą pozycję w guberniach bałtyckich, zaś z prawosławia, jako religii państwowej w całym imperium, przechodzenie na inne wyznania było zakazane. W pierwszej połowie XIX wieku miała miejsce także reaktywacja religijnego ruchu herrnhuterów, popularnego połową poprzedniego stulecia, którego wspólnoty osiągnęły liczbę 50 tys. członków. Nieco później zaś w prowincjach Haria i Jerwia narodził się nowy ruch religijny, o charakterze bardziej sekciarskim, którego twórcą był rewelski kupiec Juhan Leinberg (za jego sprawą kilkuset Estończyków wywędrowało w latach 1861–1865 na Krym).

Na Hiumie i koło Parnawy

W pierwszej połowie XIX wieku zaczęły wyrastać na ziemiach estońskich pierwsze większe zakłady produkcyjne. Były to głównie fabryki przemysłu włókienniczego, zwykle bazujące na lokalnym surowcu (wełna, len). Poza Narwą, już uprzednio będącą centrum tego typu wytwórczości, fabryki sukna założono na Hiumie (Kärdla), koło Parnawy (Sindi) oraz w Dorpacie. Przy dwóch pierwszych wzniesiono także osiedla dla robotników. Na potrzeby doświadczającej rozkwitu żeglugi kabotażowej rozwinęła się produkcja żaglowców, budowanych w zalesionych okolicach Parnawy oraz na wybrzeżu północnym. Wzdłuż brzegów morskich transportowano nimi materiały budowlane do Rygi oraz gips do Petersburga. Na wybrzeżu północnym środków do życia dostarczał także przemyt do i z Finlandii. Jako punkty handlowej wymiany wewnętrznej służyły jarmarki w ośrodkach miejskich oraz liczne karczmy na terenach majątków ziemskich (dzierżawcy karczm parali się także lichwą). Połowa XIX wieku stała jednak pod znakiem konieczności rozwikłania nabrzmiałej kwestii chłopskiej, a przeprowadzone wtedy odnośne reformy stanowiły wielki przełom w życiu społecznym i gospodarczym ziem estońskich. W latach 1849–1868 sukcesywnie zniesiono pańszczyznę zamieniając ją na dzierżawny czynsz pieniężny oraz zezwalając na wykup chutorów od dworu (nabywcami gospodarstw byli z reguły użytkujący je dotąd chłopi). Jednocześnie właścicieli folwarków pozbawiono innych praw współdecydujących o ich dotychczasowej władzy nad chłopami. W tym samym czasie ukazem o ustroju gminy wiejskiej zlikwidowano jej zależność od właściciela folwarku (1866). Ukaz carski z 1863 roku przyznawał estońskim chłopom prawo osiedlania się w dowolnej części Rosji. Do końca stulecia osiedla estońskie powstały w różnych miejscach rozległego państwa, choć emigrujący Estończycy najchętniej na miejsce osiedlenia wybierali tereny sąsiednich guberni petersburskiej i pskowskiej.

Estońskie Przebudzenie Narodowe

Kres stosunków pańszczyźnianych na estońskiej wsi dał asumpt do szybkiego w kolejnych dekadach rozwoju wszystkich gałęzi gospodarki. Przeobrażenia społeczne uaktywniły zarazem życie polityczne. W realiach absolutyzmu carskiej Rosji przybrało ono aż do czasu rewolucji 1905 roku ramy specyficzne, ze względu na zakaz działalności partii politycznych skupiając się wokół gazet i czasopism, rozmaitych instytucji oświatowo-kulturalnych czy stowarzyszeń i związków o charakterze społecznym lub gospodarczym. W takich też warunkach funkcjonował powstały po połowie stulecia estoński ruch odrodzenia narodowego. W tym samym z grubsza czasie pojawiły się pierwsze zapowiedzi zmian w relacjach pomiędzy władzą centralną a miejscowymi Niemcami. Na coraz głośniej wysuwane przez rosyjskich słowianofilów żądania pełnej unifikacji guberni bałtyckich z resztą Rosji, część bałtoniemieckiego ziemiaństwa, odczuwając zagrożenie rusyfikacją, reagowała postulatami zgermanizowania miejscowej estońsko-łotewskiej ludności chłopskiej i stworzenia tym samym jednolitego tzw. narodu inflanckiego. Car Aleksander III, wstąpiwszy na tron w 1881 roku, jako pierwszy monarcha nie potwierdził przywilejów niemieckiej szlachty. Powołana naonczas specjalna komisja zbadała sytuację narodowościową w guberniach bałtyckich. Zgromadzone przez nią dane zawierały dziesiątki tysięcy skarg rdzennej ludności na ucisk narodowościowy ze strony bałtyckich Niemców. Dało to Petersburgowi formalną podstawę do zmiany polityki wobec tych ziem. W praktyce zmiana owa nie oznaczała wiele więcej niż próby ich zrusyfikowania. W tymże celu we wszystkich instytucjach państwowych miejsce języka niemieckiego zajął język rosyjski, a na miejsce bałtyckich Niemców zaczęli przybywać urzędnicy z Rosji. Język rosyjski wprowadzono także w szkolnictwie (1887). Posunięcia te, wpisujące się zresztą w szerszy kontekst polityki wewnętrznej, szły w parze z propagowaniem prawosławia (wśród wielu powstałych wtedy w całym kraju cerkwi prawosławnych znalazł się m.in. żeński zespół klasztorny w Kuremäe w obecnej Wschodniej Wironii). O ile krzewienie religii państwowej odniosło niewątpliwie jakiś skutek, szczególnie na wschodzie kraju, o tyle efekty rusyfikacji w sensie wynarodowienia okazały się mizerne, a część wyedukowanych Estończyków skłaniała się jak dotąd i wciąż ku językowi i kulturze niemieckiej. Ważnym wydarzeniem, które symbolicznie można uznać za początek estońskiego odrodzenia narodowego zwanego także estońskim przebudzeniem narodowym, w wersji estońskiej ärkamisaeg (inaczej rahvuslik ärkamisaeg lub rahvuslik ärkamine), w przybliżeniu obejmującego okres 1850–1914, było zorganizowanie pierwszego ogólnoestońskiego święta śpiewaczego (1869). Okazję ku niemu dała 50. rocznica zniesienia poddaństwa osobistego chłopów w guberni inflanckiej. Wzorowany na tradycjach niemieckich, jako też na wcześniejszych imprezach estońskich o zasięgu lokalnym, festiwal ten odbył się w Dorpacie, ściągając uczestników z różnych zakątków Estonii. Obok śpiewania pieśni, wśród których wciąż dominowały utwory niemieckie, wygłoszono wtedy wiele patriotycznych mów, które świadczyły o narastaniu wśród Estończyków poczucia jedności narodowej. W kolejnej dekadzie istotną rolę w działalności estońskiego ruchu narodowego odegrały prace nad powołaniem szkoły średniej z estońskim językiem wykładowym (ostatecznie otwartej dopiero w 1888 r. z językiem rosyjskim). Wzięła w nich udział cała plejada wybitnych działaczy na niwie estońskiego odrodzenia narodowego, m.in. Jakob Hurt, Johann Voldemar Jannsen, Carl Robert Jakobson, Friedrich Reinhold Kreutzwald i Johann Köler. W obrębie ruchu narodowego doszło wkrótce do ukształtowania się dwóch odmiennych orientacji, tj. stawiającej na zbliżenie kulturowe z Rosją oraz grupy temu przeciwnej, wedle której Estończycy stanowią część świata niemieckiego i tym samym winni współpracować z Niemcami. Niektórzy aktywiści opcji rosyjskiej, czynni zwłaszcza w dobie rusyfikacji, posuwali się nawet do zanegowania całego estońskiego przebudzenia narodowego, uważając je za historyczną omyłkę, oraz głosili postulaty stopienia się narodu estońskiego w jednym wielkim niepodzielnym narodzie rosyjskim (na podobieństwo słowiańskich potoków i rzek mających wedle rosyjskich panslawistów rozpłynąć się w rosyjskim morzu). Zachęcali oni też Estończyków do szybszego przyswajania sobie języka rosyjskiego oraz podjęcia w tym zakresie współzawodnictwa z Łotyszami. Rusyfikacja doby Aleksandra III (panującego w latach 1881–1894) rozwiała wprawdzie nadzieje na wsparcie estońskich dążeń narodowych przez władze carskie, jednak z drugiej strony zadała dość wyraźne ciosy bałtyckiej niemczyźnie, co pośrednio wzmacniało pozycję Estończyków w konflikcie z Niemcami, niezmiennie traktowanymi jako główny przeciwnik narodowych aspiracji. Zmiana na tronie carskim (1894) przyniosła, przy generalnie zachowaniu tego samego kursu, stępienie ostrza polityki rusyfikacyjnej w wymiarze praktycznym. Równoczesne zaś szybkie przemiany gospodarcze umożliwiły rozciągnięcie działalności narodowej, która dotychczas skupiała się wokół wsi i środowisk inteligencji z niej pochodzących, na grunt miejski, gdzie Estończycy coraz silniej i śmielej manifestowali swą obecność także na płaszczyźnie politycznej. Na przełom XIX i XX wieku przypadają też początki estońskiej socjaldemokracji.

Pokonali Niemców

Trawiący Rosję kryzys społeczno-polityczny, potęgowany trudnościami gospodarczymi oraz niepowodzeniami w wojnie z Japonią, znalazł ujście w wystąpieniach rewolucyjnych lat 1905–1907. Obok wspólnych dla całego państwa postulatów systemowych, jak likwidacja samodzierżawia carskiego i demokratyzacja życia politycznego, tudzież obok strajków i manifestacji robotniczych w ośrodkach przemysłowych, nierzadko o burzliwym przebiegu, wydarzenia rewolucyjne objęły na ziemiach estońskich także obszary wiejskie, gdzie doszło do istnego pogromu niemieckich majątków ziemskich, z rabunkami i podpaleniami dworów włącznie. Historycznie wielce znamienną ciekawostkę stanowić mogą zaistniałe w pewnym momencie pogłoski o flocie wojennej przygotowywanej niby przez władze Szwecji dla oswobodzenia z okowów caratu swych ongisiejszych poddanych. Trwałym zaś skutkiem rewolucji była możność zakładania legalnych partii politycznych oraz ustanowienie ogólnorosyjskiego parlamentu. Do I Dumy (1906) weszło z ziem estońskich czterech Estończyków i jeden Rosjanin. Sukces oznaczało to tym większy, iż zabrakło w niej przedstawicieli bałtyckich Niemców (dopiero późniejsza zmiana ordynacji wyborczej spowodowała reprezentowanie ziem estońskich także przez Niemców). Polityczne zwycięstwa stały się udziałem rdzennej ludności również w wyborach miejskich. Po Wałku i Rewlu, już nieco wcześniej zarządzanych przez jej przedstawicieli, także w dalszych ośrodkach obu guberni nastąpiło odsunięcie od władzy Niemców. Według ogólnorosyjskiego spisu powszechnego (1897) żyło na ziemiach estońskich 986 tys. ludzi (Estończycy 90%, Rosjanie 4,5%, Niemcy 3,5%).

Tapa i Mõisaküla

Mimo okresowo powtarzających się dekoniunktur i kryzysów ekonomicznych półwiecze pomiędzy zniesieniem pańszczyzny a wybuchem wojny światowej cechował stały rozwój gospodarczy większości obszarów wchodzących w skład państwa rosyjskiego, a w jego ramach ziem estońskich. Przed I wojną światową kwalifikowały się one do najwyżej pod względem gospodarczych stojących prowincji Rosji. Podstawowym segmentem gospodarki estońskiej pozostawało rolnictwo. Na jego bazie zakwitł przemysł spożywczy (mleczarnie, młyny, folwarczne gorzelnie). Z rozwojem produkcji mleczarskiej wiążą się także początki silnego ruchu spółdzielczego, bardzo ważnego czynnika w życiu społeczno-gospodarczym estońskiej wsi. Rozwinęły się ponadto inne gałęzie przemysłu. Poza tradycyjnie zajmującą wśród nich naczelne miejsce produkcją tekstylną, gdzie prym w dalszym ciągu wiodła narewska Krenholmska Manufaktura, powstały duże zakłady przemysłu ciężkiego, w tym metalowego i maszynowego, oraz przemysłu materiałów budowlanych (np. cementownia w Kunda). Ważną rolę pełniły estońskie papiernie, które u zarania nowego stulecia dostarczały aż 70% papieru w całym państwie rosyjskim. Radykalna dynamizacja rozwoju gospodarczego w rzeczonym półwieczu miała oczywiście nierozerwalny związek z uruchomieniem kolei (otwarcie pierwszej linii na ziemiach estońskich miało miejsce w 1870 roku). Transrosyjskie szlaki szerokotorowe skomunikowały tereny obu guberni z pozostałymi rejonami imperium, umożliwiając szeroki i sprawny zbyt estońskiej produkcji rolnej (zwłaszcza na sąsiednim rynku petersburskim). Dodatkowo na przełomie XIX i XX wieku powstała dość gęsta siatka szlaków wąskotorowych, obsługujących głównie południową połowę kraju i stymulująco oddziałujących przede wszystkim na rozwój rynków lokalnych. Dzięki szerokiej i wąskiej kolei pojawiły się na mapie kraju nowe osady miejskiego typu, częściowo lub całkowicie związane z jej obsługą (np. Tapa, Mõisaküla). Industrializacja szła w parze z urbanizacją. Podnosił się odsetek ludności miejskiej oraz zmieniała struktura narodowościowa miast. Za sprawą warstw społecznie uprzywilejowanych kluczowe ośrodki miejskie wciąż zachowywały wprawdzie niemieckie oblicze kulturowe, niemniej jednak Estończycy stanowili już w nich na przełomie stuleci liczbowo wyraźną większość (dystansując i Niemców, i Rosjan razem wziętych). Ludność estońska odznaczała się dość wysokim poziomem wykształcenia, zwłaszcza w zestawieniu ze średnią ogólnorosyjską, z niewielkim odsetkiem analfabetów (i praktycznie brakiem takowych w młodym pokoleniu). Było to też społeczeństwo relatywnie zamożne.

Krokiem pewnym i odważnym

Dekady poprzedzające wybuch I wojny światowej przyniosły więc Estończykom gruntowne przemiany na wszystkich polach życia zbiorowego. Z pozbawionego struktur społecznych typowego ludu wiejskiego przeobrazili się oni w nowoczesny naród europejski. Zbudowawszy trwałe i solidne fundamenty własnej kultury narodowej, wolnej od dominacji czy to niemieckiej, czy to rosyjskiej, naród estoński otworzył się na szeroko rozumianą kulturę europejską, w czym jakiś udział miało także pośrednictwo pobratymczych Finów. Nic tedy dziwnego, iż w kolejną epokę, która mapę tej części globu przekomponowała najdokumentniej, wkraczali Estończycy krokiem pewnym i odważnym, politycznie doskonale zorganizowani, w pełni świadomi swych interesów i narodowych, i państwowych.

Bibliografia:

• ESTONICA Entsüklopeedia Eestist www.estonica.org/et/Ajalugu/ 2015–2018.
• PL Portal Estoński www.eesti.pl/historia 2014–2018.
• Andres Kasekamp, Historia państw bałtyckich, Warszawa 2013.
• Mart Laar, Wojna w lesie, Kraków 2008.
• Jan Lewandowski, Historia Estonii, Wrocław 2002.
• Andrzej Topij, Mniejszość niemiecka na Łotwie i w Estonii, Bydgoszcz 1998.
• Estonia, Latvia & Lithuania, Lonely Planet 1997.
• Baltikum, Baedeker-Allianz-Reiseführer, Ostfildern 1994.
• Gunnar Köhne, Baltische Länder, Reinbek bei Hamburg 1993.
• Andrzej Maryański, Litwa, Łotwa, Estonia, Warszawa 1993.
• Peter und Rainer Höh, Baltikum-Handbuch, Bielefeld 1992.
• Toivo Ülo Raun, Estonia and the Estonians, Stanford 1991.
• Piotr Łossowski, Tragedia państw bałtyckich 1939–1941, Warszawa 1990.
• Światosław Spalle, Nadbałtyckie republiki ZSRR, Warszawa 1980.
• Estland, UdSSR 1917–1967, Moskau 1967.
• Alexander Kütt, Leonhard Vahter, Estonia, Assembly of Captive European Nations, New York 1964.
• Aleksei Müürisepp, Estonia, Wonderful Present Marvellous Future, Soviet Booklets, London 1959.

Zdjęcie tytułowe: Fragment okładki pierwszego numeru estońskojęzycznej gazety „Pernu Postimees”, 1857 r.