Ochrona mniejszości w Polsce i Polaków poza granicami kraju

Celem polskiej polityki jest dążenie do zbliżenia się do norm międzynarodowych. Największe znaczenie zdaje się mieć w tej chwili prawo Unii Europejskiej, w którym wiele miejsca poświęca się mniejszościom narodowym. Przyczyna tego leży niewątpliwie w strukturze narodowościowej państw Unii. Dużą rolę odgrywają różnice; za przykład mogę podać Estonię jako państwo wielu narodowości oraz Polskę, kraj powszechnie uznawany za jednolity. W tej sytuacji zasadniczą różnicą jest stwierdzanie o istnieniu prawa liberalnego w Polsce i Estonii.

Otwarcie granic ma na celu zniwelowanie wszelkich różnic przy jednoczesnym zachowaniu autonomii państw, ich kultury, zachowania identyfikacji. Celem jest również budowanie ogólnie przyjaznej atmosfery zaufania społecznego w całej Europie. Dobre prawo i jego przestrzeganie jest oznaką stabilnego państwa, państwa „wiarygodnego” w oczach reszty Europy oraz świata. A zatem należy zbudować taki system, którego celem będzie respektowanie praw mniejszości oraz ochrona własnych rodaków poza granicami kraju. Stwarzając silne fundamenty poczucia bezpieczeństwa, a tym samym zaufania społecznego, wrośnie kapitał społeczny.

Ważne jest konkretne określenie komu i co przysługuje oraz jak wygląda od strony prawnej sytuacja Polaków za granicami Macierzy a jak ochrona mniejszości zamieszkałych na terenie Polski.

O tym, kto jest obywatelem polskim traktuje USTAWA Z DNIA 8 STYCZNIA 1951 r. O OBYWATELSTWIE POLSKIM /Dz.U. Nr 4, poz.25/. W rozdziale II, Nabycie obywatelstwa polskiego (art.4) stwierdza się, że „obywatelem polskim nie jest osoba, która wprawdzie w dniu 31 sierpnia miała obywatelstwo polskie, jednak mieszka stale za granicą i: 1. Nabyła inne obywatelstwo, 2. Jest narodowości rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, łotewskiej lub estońskiej”. W Art. 6 natomiast poruszona została kwestia obywatelstwa dziecka; „Dziecko nabywa obywatelstwo polskie, gdy: 1. Oboje rodzice są obywatelami polskimi albo, 2. Jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane albo nieznane jest jego obywatelstwo”¹.

Przez wieki Polska była krajem wielu narodowości. Na ziemiach tych zamieszkiwali Żydzi, Ukraińcy, Białorusini, Czesi, Rosjanie, Litwini, Niemcy, Grecy, Cyganie, Macedończycy oraz Słowacy.

Największą mniejszość stanowi obecnie społeczność niemiecka. Mniejszość ta w 1991 roku uzyskała w Sejmie 7 miejsc oraz 1 miejsce w Senacie (czyli mogło być ich wtedy około 500 000 osób). Sześć lat później wprowadzono do parlamentu 3 posłów i jednego senatora². W 2001 roku w wyborach uzyskali dwa mandaty. Drugą pod względem liczebności mniejszość stanowią Ukraińcy (odrębną mniejszość stanowią Łemkowie). Trzecią mniejszość stanowią Białorusini. O ile jednak mniejszość niemiecka w Polsce ma się dobrze, o tyle np. Cyganie już niestety nie. Według ostatnich doniesień Amnesty Intermational w Polsce dochodzi bardzo często do naruszania praw Cyganów, albo Azjatów. Co jest tego przyczyną?

Po II wojnie przyjęto, że Polska jest krajem jednolitym. Mniejszości zamieszkujące nadal na terenach polskich były nierzadko represjonowane (zwłaszcza Żydzi, Ukraińcy oraz Białorusini). Dopiero rok 1952 pozwolił na małe „rozluźnienie” (pozwolono na prowadzenie szkół oraz nauczanie języka ojczystego). Stopniowo też zaczęto pozwalać na zakładanie własnych organizacji kulturalnych, nadzorowanych przez MSZ. Faktycznie jednak dopiero po 1981 roku zaczęto się interesować szerzej kwestiami dotyczącymi mniejszości narodowych. I Krajowy Zjazd Delegatów „Solidarności” w Gdańsku (7 października) ogłosił uchwałę w myśl, której mniejszości zamieszkałe na terenie Polski mogły swobodnie korzystać ze wszystkich praw, z których korzystają Polacy. Ze względu jednak na zaistniałą sytuację polityczną, uchwała ta nie spotkała się z szerszym poparciem społecznym. Dopiero rok 1988 stał się rokiem przełomowym. W ramach Krajowego Komitetu Obywatelskiego powołano do życia Komisję do spraw Mniejszości Narodowych pod przewodnictwem dra Marka Edelmana. A rok później utworzono Komisję Opiniodawczo – Doradczą do Spraw Mniejszości Narodowych. Sprawy mniejszości przestały należeć do MSZ-u, zostały przekazane Ministerstwu Kultury i Sztuki.

Od tamtego czasu coraz więcej uwagi poświęcano mniejszościom narodowym. Mniejszości dziś mogą używać swojego języka ojczystego jako języka nauczania w szkołach na wniosek rodziców lub samych uczniów.

W konstytucji (2 kwietnia 1997 r.) a w artykule 35 stwierdza się, że „1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowanie i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. 2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”³. Słowem, obywatele Polski niezależnie od narodowości mają takie same prawa we wszystkich dziedzinach życia. Jednak w Konstytucji nie porusza się problemu apatrydów.

Polska różni się jednak od innych państw tym, że zrzeka się finansowego wspierania działań mniejszości, jednak dotyczy to np. opłacania czynszów, utrzymywanie lokali wynajmowanych dla stowarzyszeń oraz opłacania pracowników tych organizacji. Za to koncentruje się wokół utrzymywania (finansowania) i proklamowania ich tożsamości (organizowanie imprez kulturalnych, dotowanie czasopism itd.).

Prawo, którego zadaniem jest ochrona obywateli, winno nie tylko ustanawiać uchwały, ale i dążyć do ich wprowadzania w życie codzienne oraz co najważniejsze prowadzić stały monitoring, co do respektowania tych ustaw. W Polsce mniejszości w większym stopniu radzą sobie same, skupiając się wokół stowarzyszeń, związków i innych zrzeszeń. Polskie prawo dopuszcza i wspiera wszelkie formy rozwijania poczucia tożsamości, ochronę własnej kultury i tradycji. Nierzadko też wspomaga finansowo placówki takie jak Teatr Żydowski (traktowany jako państwową placówkę utrzymywaną z budżetu wojewody mazowieckiego). Przedstawiciele mniejszości mogą tez uczestniczyć w życiu politycznym – o czym wspomniałam wyżej (np. mniejszość niemiecka). Wśród wolności językowych istotną rolę odgrywa możliwość używania nazwisk i imion brzmiących w języku danej narodowości (co przykładowo stara się z kolei wyeliminować na Litwie) jednak nie do końca wiadomo, w jakiej formie zapisu (używając polskich liter, czy zachowując litery danego alfabetu). Nie komentuje się również i tego, że choć w Konstytucji „wszyscy są równi”, Cyganów oraz wyznawców Islamu to nie dotyczy.

Ochrona Polaków poza granicami państwa Polskiego

Dnia 5 listopada 1991 roku Rada Ministrów wydała dokument programowy w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za granicą. Cele i priorytety polityki wobec Polonii, emigracji i Polaków za granicą stanowią załącznik do tej uchwały. Szef Urzędu Rady Ministrów jest jednocześnie Przewodniczącym Międzyresortowej Komisji do Spraw Polonii, Emigracji i Polaków za Granicą. Jego obowiązkiem jest działanie na rzecz pomocy dla Polaków na Wschodzie⁴. Głównym celem tego dokumentu jest utrzymywanie i rozwijanie więzi pomiędzy Polską a Polakami zamieszkującymi poza jej granicami. Podstawowymi założeniami są:

• umacnianie pozycji polskiej grupy etnicznej (dotyczy to np. odszkodowań za roboty przymusowe, przeprowadzanie badań naukowych w celu poszerzenia wiedzy o Polonii, ustanawianie polskich placówek za granicą),
• rozpowszechniania znajomości języka polskiego, polskiej kultury i tradycji(wspieranie twórczości osób polskiego pochodzenia, pomoc w dokształcaniu kadry nauczycielskiej, umożliwianie studiowania w Polsce – stypendia),
• umacnianie więzi Macierzy z Wychodźstwem (współpraca z organizacjami polonijnymi, tworzenie nowych ośrodków informacji, przywracanie obywatelstwa polskiego – przy uwzględnieniu kryteriów znajomości języka, tradycji i kultury polskiej),
• współdziałanie z Polonią na Zachodzie i pomoc Polakom na Wschodzie (wspieranie Polonii w obronie praw Polaków jako mniejszości narodowej, ochrona zabytków polskich, pomoc materialna)⁵.

Czego skutkiem jest zawieranie dwustronnych umów, w myśl których wyraża się chęć utrzymywania poprawnym stosunków z innymi krajami a także wolę współpracy. Takimi przykładami są; Traktat między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Łotewską o przyjaźni i współpracy (zawarty w Rydze, dnia 1 lipca 1992 roku) czy Traktat między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z dnia 17 czerwca 1991 roku (zawartej w Bonn). Takich umów jest więcej, co nie oznacza automatycznego ich respektowania. Jednak należy uwzględnić starania Polski oraz dziury w budżecie, które nierzadko blokują działania zmierzające ku polepszeniu sytuacji Polonii (nie tylko materialnie) oraz co zdaje się mieć bardzo ważne znaczenie – nastawienie ludzi.

Zupełnie inaczej się przedstawia współpraca pomiędzy Polakami na Wschodzie a inaczej na Zachodzie, co ma związek z finansowaniem różnych przedsięwzięć, aspekty historyczne (Polacy na Litwie, Białorusi). Istotną rolę odgrywa istnienie Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”, publiczne instytucje „Wspólnota Polska” realizujące programy pomocy Polonii. Istnieją też finansowane przez państwo programy, jednak mimo tego, często opór stawiają władze lokalne, czego przykładem jest Ukraina⁶ albo Białoruś.

Polska stara się dostosować do powszechnym norm europejskich, jednak nie do końca zdaje się rozumieć problemy mniejszości (zarówno polonii poza Polską jak i mniejszości zamieszkałych w Polsce). Jak sądzę, przyczyna tego tkwi w świadomości co z kolei wpływa na prawo (o czym może świadczyć niepewność o lojalność członków mniejszości wobec państwa polskiego, co znajduje swoje uzasadnienie w przejawiającej się nietolerancji i dyskryminacji). Poza tym, nie wydaje się dobrym pomysłem wprowadzenie wszelkich norm, ustaw UE na grunt polski, bez uprzedniej znajomości obecnej sytuacji mniejszości w Polsce oraz rodaków za granicą.

Porównywanie prawa dotyczącego mniejszości narodowych w Polsce z innym systemem prawnym, innych państw jest jak sądzę bardzo trudne, ze względu na skład narodowościowy Polski, współczesne problemy gospodarcze, mentalność.

Jakkolwiek istnieją niedoskonałości w prawie (co jest przecież naturalne, bowiem nie istnieje prawo doskonałe) polski system prawny dotyczący ochrony mniejszości w Polsce i ochrony Polaków za granicą, sądząc po zmianach społecznych (w świadomości młodego pokolenia co związane jest z kolei z globalizacją, Unią, otwarciem granic) zmierza w dobrym kierunki i stara się stworzyć płaszczyznę porozumienia, tak ważną do powstania państwa tolerancyjnego potrafiącego sobie radzić z problemami dotyczącymi mieszkańców kraju a także utrzymywania więzi z Polonią.

¹ Źródło: Dz.U. Nr 4, poz.25, s.31.
² S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001, s. 123.
³ Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1998, Rozdział II, art.35, s.39.
⁴ Uchwała nr 145/91 Rady Ministrów z dnia 15 listopada 1995 r. w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za granicą. Warszawa 1991. (Materiały udostępnione przez Ambasadę RP w Tallinie, Estonia).
⁵ tamże, s. 1-6 (284-288).
⁶ J. Wróbel, Ośrodki kultury polskiej na Wschodzie, s. 221-226, [w:]Red. A. Gąsowski, „Państwo polskie wobec Polaków na Wschodzie”, Kraków 2000.

1. Dziennik Ustaw, Nr 4, poz.25, s.31.
2. Red. A. Gąsowski, Państwo polskie wobec Polaków na Wschodzie, Kraków 2000.
3. Red. W. Maciejewski, The Baltic Region Sea, Uppsala 2002.
4. Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1998.
5. S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001.
6. Uchwała nr 145/91 Rady Ministrów z dnia 15 listopada 1995 r. w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za granicą. Warszawa 1991. (Materiały udostępnione przez Ambasadę RP w Tallinie, Estonia).
7. Raport AI „Polska potępiona” http://fakty.interia.pl/news?inf=50505883