Polskie sztuki teatralne na deskach Estonii: 1918-1940

W kulturze jako całokształcie duchowego dorobku ludzkości, wytworzonego w ogólnym rozwoju historycznym, literatura jest składnikiem istotnym. „Tylko część tekstów powstaje w rezultacie twórczego wysiłku w danej kulturze, inne są przez nią adaptowane i przenoszone z kultur odległych w czasie i przestrzeni”¹. Teksty literackie, do których zaliczamy również sztuki teatralne, są w szczególności materiałem wdzięcznym i łatwo dają się «transportować».

W okresie międzywojennym Polska, mając do zaofiarowania znacznie bogatszą tradycję widowiskową, biernie interesowała się Estonią. Co więcej ówczesna polska opinia publiczna kurczowo trzymała się zdania, iż w przypadku Estonii sztuka teatralna „nie leży w charakterze ludu”². Co innego muzyka i śpiew³.

Z kolei Estonia darzyła teatralną Polskę ogromnym uznaniem i wielkim szacunkiem. Na przestrzeni lat 1918-1940 na deskach profesjonalnych teatrów estońskich⁴ zrealizowano kilka sztuk polskich.

W okresie I RE głównym ośrodkiem teatralnym stał się Tallin. W drugiej połowie lat dwudziestych tallińska rodzina teatralna znacznie się rozrosła. Między innymi w 1925 r. został zorganizowany Draamastuudio teater (Studio Dramatyczne), który w 1937 r. przekształcił się w Eesti Draamateater (Estoński Teatr Dramatyczny), a w 1926 r. w Tallinie został założony Töölisteater (Teatr Robotniczy), mający niezawisłe oddziały w Pärnu, Tartu i Narwie.

Jak wiadomo, spośród polskich literatów najbardziej znanym w Estonii tradycyjnie pozostawał H. Sienkiewicz. „Na początku dziesięciolecia w programie teatrów liczbowo dominują utwory, znane z wcześniejszych repertuarów”⁵. Dlatego pojawienie się na afiszach Quo vadis? w wersji N. Sobolszczykowa-Samarina nie było zaskoczeniem dla publiczności. Tłumaczenie zostało dokonane ze streszczenia rosyjskiego.

Obecność polskiego repertuaru na międzywojennej scenie estońskiej zaczyna się właśnie od posienkiewiczowskiej inscenizacji, premiera której odbyła się w Estonii w grudniu 1920 r.⁶. Za inscenizację odpowiadał Ants Lauter⁷. Quo vadis? został uznany za wydarzenie całego sezonu. Historia pierwszych chrześcijan była powtarzana 23 razy – rekord Estonii⁸.

Starożytne klimaty Quo vadis? na deskach innych teatrów Estonii jako premiery pojawiły się jeszcze dwukrotnie⁹, prawie z dokładnością imitując zasady tragedii greckiej: w tym samym mieście – Pärnu (Endla i Töölisteater), w tym samym roku – 1930 (lipiec i sierpień) oraz przez tego samego realizatora – Andresa Säreva¹⁰. Quo vadis?, wystawiony przez parnawski Töölisteater, bawił wczasowiczów przez całe lato. Przedstawienia odbywały się w amfiteatrze¹¹.

Jako drugi w sezonie 1924/25 do stołecznego teatru Estonia dotarł Tadeusz Rittner, dwujęzyczny pisarz, bez większych rezultatów marzący o sukcesach na scenach niemieckich. Z całego dorobku dramatopisarza do inscenizacji zostały wybrane uniwersalneWilki w nocy (Hundid ööl)¹².

Wiadomo, że sztuki Rittnera powstawały „najczęściej najpierw w wersji niemieckiej, potem tłumaczył je Rittner na język polski”¹³. Na scenie estońskiej Wilki w nocy w ogóle nie były tłumaczone. Utwór szedł w tym języku, w którym przez autora polskiego został napisany w oryginale. Wówczas odbiorca estoński dobrze władał niemieckim¹⁴. A dodatkowa niemieckość nazwiska dramaturga polskiego sprawiła, iż w Estonii Rittner został odebrany jako Niemiec¹⁵.

Jako główny inscenizator Wilków w nocy znów wystąpił A. Lauter. Po premierze jeden z krytyków napisał: „W ogóle pragnę zaznaczyć, że tempo było chyba powolniejsze niż trzeba, a gra zespołowa w niektórych miejscach była nierówna”¹⁶.

W sezonie 1932/33 Tartu i Narwa poprzez Dom kobiet (Naistemaja) zapoznały się z twórczością Zofii Nałkowskej. Mając zgodę autorki, na język estoński sztukę przetłumaczył Bernhard Linde¹⁷. Jest to pierwsza polska sztuka w Estonii, która została specjalnie przełożona dla potrzeb teatru estońskiego.

Sztukę Nałkowskiej wystawiano z różnicą dwu dni najpierw w prowincjonalnym Võitleja (Wojownik), a potem w akademickim Vanemuine. Tartuskie przedstawienie Domu kobietzebrało bardziej pozytywne recenzje niż inscenizacja narewska¹⁸. W historii polsko-estońskich stosunków kulturalnych wartość tego spektaklu jest wyjątkowa, ponieważ na obu premierach obecna była autorka oryginału.

Duszą teatru Võitleja był Eduard Lemmiste¹⁹. Planując jako dyrektor sezon teatru w Narwie brał pod uwagę repertuar stołecznego życia teatralnego, dlatego „wśród wybranych przez Lemmistego widowisk są przykłady z repertuaru słynnego Töölisteater (krytykujące zasady funkcjonowania społeczeństwa utwory L. Franka, Z. Nałkowskiej, F. Langera)…”²⁰.

O narewskiej interpretacji swojego dzieła Nałkowska później wspominała: „Poza zupełnie dobrym opracowaniem szczegółów znalazłam na scenie narewskiej szczęśliwe uchwycenie właściwego tonu – codzienności życia, jego przyciszenie. Myślano, że może ja chciałam inaczej – tłumaczono mi, iż oni są ludźmi północy, że przeżywają wszystko na wewnątrz, że im trudno o silniejszy wyraz, o gest. […] W rozmowie z reżyserem, panem Lembergiem, łatwo doszliśmy do porozumienia. Uprzedził mię, że personel kobiecy Võitleja był dla Domu kobiet niewystarczający, że donajęte siły nie są fachowe, że było zbyt mało prób”²¹.

Zetknięcie z teatrem Vanemuine wywołało w Nałkowskiej podobne emocje. Jed-nocześnie pisarka podkreśliła: „Tutaj z personelem było lepiej, nie obeszło się jednak bez jednego wystepu gościnnego – bardzo interesującego. W roli Babki wystąpiła mianowicie pani Aino Suits, znana literatka estońska […] Po tak świetnych przedstawicielkach tej roli jak nasza Barszczewska i Wysocka, jak wielka Strozzi, jak niezapomniana Hübnerowa – mogłam się obawiać o ten występ amatorski wobec dość trudnej publiczności dorpackiej. Subtelna inteligencja i smak artystyczny pozwoliły pani Suits odnieść zwycięstwo. Jej Babka pełna była kamiennego spokoju starości pozbawionej złudzeń”²².

Zasługą Lindego jest także inscenizacja w Tallinie w sezonie 1938/39 dwóch sztuk Gabrieli Zapolskiej Panna Maliczewska (Preili Maliczewska) i Moralność pani Dulskiej (Proua Dulska moraal lub Moraalne proua) oraz komedii Stefana Kiedrzyńskiego Powrót do grzechu(Tagasi patu juurde!).

Przekłady sztuk, w których rola gra sama za siebie, były wymogiem czasu. „W drugiej połowie lat trzydziestych do repertuarów teatralnych zaczęto często włączać lekkie i «dobrze zrobione» sztuki rozrywkowe, autorami których najczęściej byli Węgrzy i Polacy, niekiedy także Czesi. Utwory te były łatwe i przystępne dla publiczności, pogłębiały wśród widzów powierzchowność”²³. W szczególny sposób tendencja ta odbiła się na repertuarze Töölisteater, który z idei swego założenia miał być domem sztuki proletariackiej²⁴, jednak z czasem całkiem skomercjalizował się.

Na deskach Töölisteater dramaturgią Zapolskiej zajmował się Priit Põldroos²⁵. Do niego należą opracowane z teatralną grupą-studio w lutym 1938 Moralności pani Dulskiej²⁶, która wytrzymała tylko dwa przedstawienia²⁷, a także we wrześniu tegoż roku Panny Maliczewskiej²⁸, która szła 10 razy z rzędu²⁹.

Ostatnią sztuką polska w Töölisteater był Powrót do grzechu Kiedrzyńskiego. Premiera spektaklu w inscenizacji A. Säreva odbyła się w lutym 1939 r.³⁰. Na scenę estońską Kiedrzyński „dotarł wtedy, kiedy już dawno był znany północnym i południowym sąsiadom – Finom i Łotyszom…”³¹.

Na deskach Töölisteater sztuka Kiedrzyńskiego wytrzymała 11 przedstawień. Gwarantowało to Powrotowi do grzechu 4 miejsce w rocznym rankingu teatralnym. Średnia widzów na przedstawieniu wynosiła 270 osób³².

Poza stolicą sympatykami twórczości polskiej pozostawały Vanemuine, gdzie w styczniu 1938 r. grupa-studio wyszła z Moralnością pani Dulskiej³³ Zapolskiej, i Endla, gdzie w kwietniu 1939 r. wystawiono Powrót do grzechu³⁴ w wersji E. Lemmistego.

Kontynuując trend sceniczny «coś z życia», obowiązujący na deskach Estonii, Linde dalej zasilał teatr naiwnymi sztukami, których nie brak w dramaturgii polskiej. Tak pojawiły sięSzczęście od jutra S. Kiedrzyńskiego (Õnn algab homme)³⁵, które w Teatrze Dramatu Estońskiego we wrześniu 1938 r. wystawił Eduard Türk³⁶, oraz Lekkomyślna siostra(Kergemeelne õde)³⁷ Włodzimierza Perzyńskiego, która dzięki A. Lauterowi wzbogaciła w grudniu 1938 r. repertuar Estonii.

Jako tłumaczka sztuk teatralnych sprawdziła się także Lydia Skomorowska³⁸. W 1938 r. opracowała ona przedstawienie Marii Ludwiki Kownackiej Bajowe bajeczki (Jutuvana vestlused). Premiera wydarzenia kukiełkowego odbyła się 7 maja 1938 r. i była poświęcona 10-letniemu jubileuszowi Związku Narodowego Polaków „Jutrzenka” w Tartu. „Przed-stawienie reżyserowała i objaśniała widzom w języku estońskim p. L. Skomorowska, która w lecie ubiegłego roku brała udział w kursie teatrzyków kukiełkowych, zorganizowanym przez Światowy Związek Polaków z Zagranicy”³⁹.

Po przetłumaczeniu sztuki Kownackiej na język estoński, ze scenkami Bajkowych bajeczekzapoznały się wszystkie dzieci z Tartu⁴⁰. W kwietniu 1940 r. przedstawienie owe rozpoczęło działalność kukiełkowej sekcji Vanemuine i weszło do stałego programu teatru⁴¹.

W 1940 r., kiedy od pół roku nie istniało już na mapie państwo polskie, a Estonii jako niezależnej republice zostało kilka miesięcy, na scenach teatrów estońskich nasila się zainteresowanie dramaturgią polską. W lutym tegoż roku w programie Teatru Drama-tycznego figurował J. A. Hertz z Młodym lasem (Noor mets)⁴², natomiast w kwietniu – A. Nowaczyński ze sztuką Cezar i człowiek (Tsesaar ja inimene)⁴³.

Töölisteater i Estonia nie ustępowały. Pierwszy w marcu inscenizował komedię L. H. Morstina Obrona Ksantypy (Xanthippe kaitseks)⁴⁴, a drugi w kwietniu zrealizował kameralny utwór Z. Nałkowskiej Dzień jego powrotu (Tema tagasituleku päev)⁴⁵. W roli «Jego» wystąpił Särev. Taka przedwojenna mobilizacja polskich utworów na scenie estońskiej wywołała żywą polemikę w teatralnych kręgach Estonii. Mówiono nawet o «gorączce polskiej»⁴⁶.

Ogółem w interesującym nas okresie można doliczyć się 18 polskich premier na deskach Estonii. Co do poszczególnych teatrów, to utwory pióra autorów polskich obdzieliły scenę estońską w następujący sposób:

Z polskiego repertuaru najczęściej realizowanym utworem w Estonii był Quo vadis?, o jedną pozycję ustępowały Dom kobiet, Moralność pani Dulskiej i Powrót do grzechu, które miały po dwie premiery.

Oddzielną listę polską w historii teatru estońskiego składają tak zwane «niedoszłe» sztuki. Lista ta jest dosyć imponująca. Ale wszystkie wymienione niżej propozycje sceniczne do Estonii dotarły pod koniec interesującego nas okresu. W tym szeregu inną historię miało Wesele Stanisława Wyspańskiego, pogłoski o wystawieniu którego chodziły po Tallinie jeszcze pod koniec lat dwudziestych⁴⁷.

Skomorowska przetłumaczyła współczesną komedię A. Cwojdzińskiego Teoria Einszteina, natomiast Linde – Edukację Bronki S. Krzywoszewskiego; Uśmiech losu W. Perzyńskiego;Grube ryby M. Bałuckiego; Popielaty welon M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej⁴⁸; Lato w Nohant J. Iwaszkiewicza⁴⁹; Adwokata i różę, Ptaka oraz Żeglarza J. Szaniawskiego; Podróż poślubną pana dyrektora A. Hertza⁵⁰. Dodatkowo Linde intensywnie interesował sięMrówkami i Zalotnicą niebieską M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej⁵¹.

Żaden z wymienionych utworów w Estonii nie był realizowany na scenie. Część przez kierownictwo różnych teatrów estońskich została od razu odrzucona, pracę nad inscenizacją innych przerwała wojna. Adwokata i różę, nagrodzone w Polsce dzieło Szaniawskiego, przez Vanemuine zostało uznane za „słabo opracowane, a także brak w nim charakterystycznych bohaterów”⁵². Natomiast Żeglarz i Ptak tego samego pisarza zostały włączone do przyszłego repertuaru Töölisteater oraz Estonii⁵³.

Ze wszystkich wymienionych sztuk najbliżej wystawienia były Żeglarz (Kippar) oraz Teoria Einsteina (Einsteini teooria). Dyrekcja Töölisteater planowała Szaniawskiego na pierwszą połowę roku 1939⁵⁴, zaś Cwojdzińskiego – na drugą połowę tegoż roku⁵⁵.

Tak więc można z pewnością konstatować, iż publiczność teatralna I RE była całkiem dobrze zorientowana w sztukach pióra polskiego i znała główne przejawy życia scenicznego II RP.

¹S. Żółkiewski, Kultura literacka (1918-1932), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 348.
²I. Kosmowska, Estonja: kraj i ludzie z licznemi ilustracjami i mapą, Warszawa 1930, s. 56.
³Estonia była i jest znana ze swych masowych Festynów Śpiewaczych (Laulupidu). Pierwsze takie święto odbyło się w Tartu w 1869 r. W okresie międzywojennym co 5 lat festiwal odbywał się już w Tallinie. Pierwszym festiwalem I RE – zarazem ósmym w historii święta – była impreza 30. 06 – 02. 07. 1923 r., w której udział wzięło 386 chórów i 10 000 wykonawców. W 1928 r. miało miejsce dziewiąte spotkanie śpie-wacze (436 chórów i orkiestr oraz 15 000 osób). Z wciąż powiększającą się frekwencją w czerwcu 1933 r. świętowano jubileuszowy, dziesiąty festyn. Jedenasta, ostatnia przedwojenna impreza została zorganizowana w czerwcu 1938 r. Na święta pieśni były regularnie zapraszane liczne delegacje z Polski, które po powrocie do ojczyzny szerzyły informacje o słynnej imprezie estońskiej. Więcej o tym: Muzyka w czasopismach pol-skich 1919-1939, [w:] Bibliografia muzyczna polskich czasopism niemuzycznych pod redakcją K. Michałow-skiego, Kraków 1979, t. V, cz. 1-2.
⁴Założone w Tartu w 1865 r. przez Johanna Voldemara Jannsenna Stowarzyszenie Vanemuine w piątą rocznicę swej działalności, a mianowicie 24 czerwca 1870 r. własnymi siłami realizowało sztukę Lydii Koiduli Saaremaa onupoeg (Kuzyn z Saaremaa). Dzień ten uchodzi za narodziny współczesnego teatru es-tońskiego. Tak więc Vanemuine jest najstarszym teatrem w Estonii.
Pojawienie się teatru w Tartu rozpoczęło teatralną reakcję łańcuchową. Po kilku miesięcach w Tallinie powstał teatr Estonia, w 1875 r. na wzór Vanemuine utworzono teatr Endla w Pärnu. Po 1918 r. sieć teatrów na prowincji nieustannie rozbudowywano. Do spisu dołączyły Viljandi, Narwa, Kuressaare, Rakvere, Valga i Võru.
⁵L. Tormis, Eesti teater 1920-1940. Sõnalavastus, Tallinn 1978, s. 23.
⁶Teatribüroo, Estonia teater, „Kaja” 1920, 14. detsember oraz W. M-s, Quo vadis?, „Päevaleht” 1920, 16. detsember.
⁷Ants Lauter (1894-1973), znany inscenizator, aktor, dyrektor teatralny i pedagog. W latach 1918-26 i 1927-41 piastował w Estonii stanowisko kierownika literackiego, w latach 1926-27 pracował jako realiza-tor i aktor w teatrze Endla.
⁸J. Kärner, Estonia kuuskümmend aastat. Kroonika 1865-1925, Tallinn 1925, s. 128.
⁹L. Tormis, Estonia teater…, s. 456 i s. 462.
¹⁰Andres Särev (1902-1970), inscenizator i aktor. W latach 1922-26 był związany z Ugala, później przez cztery lata był związany z teatrami w Pärnu. Lata 1930-40 pracował w Tallinna Töölisteater, następne dzie-sięć lat – w Estonii.
¹¹Töölisteater kümne aastat 1926-1936, Tallinn 1936, s. 106.
¹²B. Linde, „Hundid ööl”. Thaddäus Rittner komöödia kolmas vaatuses, „Vaba Maa” 1924, 11. oktoober oraz Teatribüroo, Teater ja muusika. Estonia teater. „Hundid ööl”, „Päevaleht” 1924, 7. oktoober.
¹³T. Weiss, Literatura okresu Młodej Polski, [w:] Historia literatury polskiej w zarysie, Warszawa 1987, t. 2, s. 57.
¹⁴B. Linde, Draama mõiste langusest meil, „Töölisteater” 1938, Nr 2, s. 41.
¹⁵B. Linde, Eestikeelsed tõlked poola ilukirjandusest, „Looming” 1933, Nr 6, s. 688.
¹⁶R. F., Teater. „Hundid ööl” Estonia teatris, „Päevaleht” 1924, 9. oktoober.
¹⁷Bernhard Linde (1886-1954) filolog, tłumacz, literator. Znana i skandalna postać życia kulturalnego Estonii międzywojennej. Więcej o tym: A. Eelmäe, Linde Berhnard [w:] Eesti kirjanike leksikon, Tallinn 2000, s. 298.
¹⁸„Najstemaja” puhul, „Eesti Naine” 1932, Nr 5, s. 141-142; Teater ja muusika. Z. Nalkowska Tartus, „Päevaleht” 1932, 24. märts oraz Teater ja muusika. Vanemuine teater, „Päevaleht” 1932, 25. märts.
¹⁹Eduard Lemmiste (1891-1951, do 1937 r. Lemberg), inscenizator, aktor i działacz teatralny. Zorganizowa-wszy przy Towarzystwie „Võitleja” trupę teatralną, w latach 1921-26 oraz 1929-33 kierował teatralnym ży-ciem Narwy. W latach 1926-29 pracował także w Ugala w Viljandi, a w 1934-41 był dyrektorem w „Endla” w Pärnu. Współpracował także z Töölisteatr w Tallinie. Za żonę miał wychowaną w Tallinie Polkę, z za-wodu pianistkę.
²⁰L. Tormis, Eesti teater 1920-1940…, s. 255.
²¹Z. Nałkowska, Różne teatry, [w:] Widzenie bliskie i dalekie, s. 226-227 oraz ten sam tekst: „Kultura” 1932, 17 kwietnia.
²²Ibidem.
²³L. Tormis, Eesti teater 1920-1940…, s. 279.
²⁴Więcej o tym: L. Tormis, Tallinna Töölisteater kui eesti teatrikunsti demokraatlike tendentside kandja aastatel 1926-1940, Tallinn 1973.
²⁵Priit Põldroos (1902-1968), znany aktor i inscenizator, ceniony pedagog, krytyk i historyk teatralny. W latach 1926-40 kierował działalnością Töölisteater.
²⁶V. Mettus, Teater. Muusika, „Proua Dulska moraal”, „Päevaleht” 1938, 1. märts.
²⁷Töölisteatri möödunud hooaeg, „Töölisteater” 1938, Nr 1, s. 28.
²⁸Teater ja Muusika, Töölisteater, „Päevaleht” 1938, 16. september; B. Linde, Draama mõiste langusest meil, „Töölisteater” 1938, Nr 2, s. 38-41.
²⁹Kronikat. Töölisteatri tänavune hooaeg 1. dets. 1938, „Töölisteater” 1938, Nr 3, s. 111.
³⁰„Tagasi patu juurde!”. Esietendus reedel „Töölisteatris”, „Rahvaleht” 1939, 16. veebruar i R. Kangro Pool, „Tagasi patu juurde!”, „Postimees” 1939, 20. veebruar.
³¹B. Linde, Stefan Kiedrzynski, „Töölisteater” 1939, Nr 4, s. 153-157.
³²Töölisteatri hooaja algul, „Töölisteater” 1939, Nr 2, s. 69.
³³E. L-s, Teater. Muusika. „Moraalne proua” „Vanemuises”, „Päevaleht” 1938, 28. jaanuar.
³⁴L. Tormis, Eesti teater 1920-1940…, s. 466.
³⁵Ibidem, s. 448.
³⁶Eduard Türk (1888-1966), aktor i inscenizator. W latach 1925-35 związany z Vanemuine, w latach 1918-24 i 1935-41 z Teatrem Dramy.
³⁷Teater. Muusika. Hästiklatšitud skandaalilugu. „Kergemeelne õde”, „Päevaleht” 1938, 20. detsember.
³⁸Lydia Skomorowska (1897-1991) znana działaczka polonijna oraz tłumaczka. Przez cały okres międzywojenny czynnie pracowała jako pedagog: w latach 1924-28 była nauczycielką i inspektorką w Võru, w latach 1928-31pracowała w Jõhvi, a w latach 1932-44 była nauczycielką szkoły podstawowej w Tartu. W roku 1944 uciekła do Niemiec, a stamtąd w 1948 r. wyjechała do Australii, gdzie kontynuowała prace zawodową. Nieco więcej o tym: E. Teder, Skomorowska Lydia, [w:] Eesti kirjanike leksikon, Tallinn 2000, s. 539.
³⁹Kronika estońska. 10-letni jubileusz Związku Narodowego Polaków „Jutrzenka” w Tartu, „Przegląd Pol-sko-Fińsko-Estoński” 1938, Nr 8, s. 54.
⁴⁰Teater. Muusika. Nukuteater, „Päevaleht” 1938, 11. juuni.
⁴¹L. Skomorovska, Nukuteatrist, teatrinukust ja nukunäidendist, „Postimees” 1940, 19. aprill; Täna nuku-näidend „Jutuvana vestlused”. „Vanemiuse” uudistus eelkooliealistele, „Postimees” 1940, 20. aprill; R. Kangro-Pool, „Jutuvana vestlused” Vanemuises, „Postimees” 1940, 21. aprill i Täna nukunäidendi „Jutuvana vestlused” etendus, „Postimees” 1940, 24. aprill.
⁴²V. Mettus, „Noor mets” Draamateatris, „Päevaleht” 1940, 16. veebruar.
⁴³Teater. Muusika.”Tsesaar ja inimene”, „Päevaleht” 1940, 17. aprill.
⁴⁴X., „Xanthippe kaitseks”, L. H. Morstini komöödia puhul, „Töölisteater” 1940, Nr 3, s. 95-100; Kas Xanthippe oli õel?, „Päevaleht” 1940, 9. märts; W. Mettus, Teater-Muusika, „Xanthippe kaitseks”, „Päevaleht” 1940, 11. märt.
⁴⁵Teater ja muusika. Estonia, „Päevaleht” 1940, 11. aprill; A.r. A., „Tema tagasituleku päev”, „Rahvaleht” 1940, 18. aprill.
⁴⁶P. Selgeste, Siit ja sealt. «Poola palavik», „Kunst ja Kirjandus” 1939, Nr 8, s. 32.
⁴⁷A. Galis, Z literatury estońskiej. Nowe wybitne dzieła. Rozwój łączności kulturalnej polsko-estońskiej, „Polska Zbrojna” 1929, 20 października.
⁴⁸Niniejsze sztuki zostały wymienione na podstawie korespondencji Lindego z dyrekcją teatru Vanemuine. Więcej o tym: Kirjandusemuuseum (dalej: KM) EKLA, F. 142, M. 213:27.
⁴⁹Maszynopisy przekładu można znaleźć w Bibliotece Narodowej w Tallinie, sygn. AR 93/Iwaszkiewicz i 2 – 8.834.
⁵⁰Niniejsze sztuki zostały wymienione na podstawie dwóch listów przekładów sporządzonych przez Lindego. Więcej o tym: KM EKLA, F. 209, M. 7:29 oraz M 8:7.
⁵¹KM EKLA, F. 209, M. 5:7, k. 1. List B. Lindego do M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.
⁵²KM EKLA, F. 142, M. 213:27, k. 6. Odpowiedź dyrekcji Vanemuine na propozycję Lindego.
⁵³B. Linde, Poola näitekirjanike kolmik, „Töölisteater” 1938, Nr 3, s. 95.
⁵⁴Kronikat. Töölisteatri tänavune hooaeg 1. dets. 1938, „Töölisteater” 1938, Nr 1, s. 111.
⁵⁵Töölisteatri hooaja algul, „Töölisteater” 1939, N 2, s. 68.