Naturo, nasza matko,
Jesteśmy Twoimi dziećmi,
W imieniu ducha plemienia
Strzeż i chroń nas
Tak jak w innych krajach bałtyckich (litewska Romuva czy łotewska Dievturiba), w Estonii pierwsze zorganizowane ruchy neopogańskie powstawały w latach dwudziestych XX wieku, a więc w pierwszym okresie niepodległości kraju. Neopogaństwo traktowane było jako rodzaj religii narodowej. Ruchy te łączyły się ściśle ze sprawą narodową. Były sposobem na ugruntowanie własnej tożsamości i odrębności w stosunku do byłego okupanta. Powiązane były często z ugrupowaniami politycznymi, głównie o charakterze skrajnie nacjonalistycznym. W Estonii ich członkowie nazywani byli maausulised („wyznawcy wiary ziemi”) lub taarausulised („wyznawcy Taara”). Taara to najwyższe bóstwo w mitologii estońskiej.
Warto jednak zaznaczyć, iż panteon estońskich bogów stworzony został na fali odrodzenia narodowego dopiero w połowie XIX wieku, opierając się na nie zawsze sprawdzonych źródłach. Jedynym źródłem w którym można było odnaleźć słowo Taara, była kronika Henryka Łotewskiego z 1228 roku. Użyty tam termin T(h)arapita interpretowany jest jako okrzyk wojenny „Tarra avita!” („Taara pomóż nam!”). Taara łączono ze skandynawskim Thorem lub z bóstwami ugrofińskimi jak chantyjski Torum. Mimo niejasności w interpretacji, Taara uznany został za boga wojny i zwierzchnika innych bogów, a co więcej, stał się naczelną figurą w poezji odrodzenia narodowego. Jego popularność sprawiła, iż przedstawiany był nawet w szkolnych elementarzach. Założycielami powstałego w latach dwudziestych neopogańskiego ruchu o nazwie Taara, byli oficer armii estońskiej Kustus Utuste i jego żona, pisarka Maarda Lepp. Ruch ten nawiązywał zarówno do mitologii estońskiej jak również do innych tradycji ugrofińskich. Jego celem było kształtowanie kultury estońskiej w oparciu o rodzimą tradycje, a nie w chociażby silne w tamtym okresie wpływy niemieckie. Podobnych ruchów w Estonii było więcej. Nie były one jednak zcentralizowane i nie posiadały wspólnych statutów (Rau).
Większość grup neopogańskich została zlikwidowana w czasach Związku Radzieckiego, a ich liderzy aresztowani i zgładzeni. Próbowano kontynuować działalność tych grup na emigracji (również tej przymusowej), jednak na samym terenie Estonii nie występowały tego typu organizacje. Zaczęły powstawać dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, w czasie odwilży rządów Związku Radzieckiego. Zainteresowanie sprawą narodowej tożsamości zaowocowało badaniami na temat przeszłości Estonii oraz działaniami w tej dziedzinie na gruncie kulturalnym. Ruch neopogański był także częścią tych poszukiwań. Jedną z najważniejszych grup ruchu neopogańskiego w Estonii, był działający w latach 1987-1994 Klub Ochrony Dziedzictwa Tolet . Założony on został przez studentów Uniwersytetu w Tartu, a jego celem była ochrona, studiowanie i propagowanie starożytnej kultury estońskiej. Jako, że wiele jej elementów zostało bezpowrotnie utraconych, ruch odwoływał się do tradycji innych narodów ugrofińskich takich jak Maryjczycy, Mordwini czy Udmurtowie. Tolet czerpał też z doświadczenia swych przedwojennych poprzedników, co zaowocowało nawet nazywaniem ich noortaaralased („młodzi wyznawcy Taara”). Członkowie klubu publikowali własne wydawnictwa (m.in. pisma Videvik i Hiis), organizowali szkoły letnie, uroczyście obchodzili święta kalendarzowe i rodzinne. Stworzyli własny kalendarz runiczny (Sirvilauad), gdzie obok świąt związanych z obrzędowością ludową, znajdowały także święta związane z odzyskaniem niepodległości przez Estonię. Tolet organizował i celebrował chociażby takie święta jak: 24 II Dzień Niepodległości, 30 V Dzień Krzyża Wolności, 3 I Dzień Pokoju; daty związane z walką o niepodległość w przeszłości: 23 IV Noc św. Jerzego, 21 IX Dzień Lembitu; święta związane z obrzędowością ludową: np. 23 IV urbapäev – dzień czci dla starszych, 1 V Dzień Wiosny, 5/18 V kuniipäev – pierwsza orka w polu, 9-11 VI suvistepühad – rozpoczęcie lata, 23-24 VI hiiepühad – przesilenie letnie , 24 XII yuletide – przesilenie zimowe itd. Mimo, że czynnych członków Tolet było około 20-30, liczba osób które uczestniczyły w ramach organizowanych przez klub akcji była znacznie większa (np. w szkole letniej w 1992 roku uczestniczyło powyżej 130 osób). Oprócz publikacji i publicznych wystąpień, Tolet docierał także do swych zwolenników poprzez programy telewizyjne. Po rozpadzie grupy, na jej miejscu powstało wiele innych organizacji neopogańskich, a sami członkowie pełnią dziś różne funkcje (Ramökaite-Svedrioliene 1995). Obecnie największą tego typu grupą jest Dom Taara i Matki Ziemi Ludzi z Maavald, zarejestrowany sądownie i posiadający prawie 300 członków (Religion… 1997, s. 6).
Oprócz typowych ruchów neopogańskich, w Estonii zaobserwować można również działalność ruchów nazywanych nowym szamanizmem lub neoszamanizmem. Czasem oba ruchy działały wspólnie, powołując się na tradycje ugrofińskie. Pionierem nowego szamanizmu w Estonii jest Aleksander Heintalu, działający pod pseudonimem Vigala Sass („Sas z Vigali”). Pod koniec lat osiemdziesiątych zaprojektował on i wspólnie z przyjaciółmi zbudował tzw. miejsce zaklęć na wyspie Sarema (Saaremaa) służące do odprawiania rytuałów. Miejsce kultu stanowi kamienny krąg, który otoczony jest drewnianymi figurami z magicznymi znakami. Obok tego znajduje się wiejska huśtawka i głaz na którym w czasie odprawiania rytuału zapalany jest ogień. Niedaleko położony jest także zbudowany na ugrofińską modłę, stożkowaty namiot pokryty niewykończonym drewnem. Wewnątrz mieści się palenisko, gdzie przyrządzane są produkty potrzebne do rytuałów np. maści. SzamanizmVigala Sass opiera się na różnych źródłach ugrofińskich, ale nie tylko. Aleksander Heintalu czerpał wiadomości zarówno z literatury jak też z osobistych kontaktów z tradycyjnymi szamanami ałtajskimi i nganasańskimi. Jego pierwsze rytuały odprawiane były w samotności, jedynie członkowie jego rodziny mogli mu pomagać. Później jednak, takie praktyki szamanistyczne jak pobieranie energii, powtórne narodziny czy kontakty z duchami Sass organizował również publicznie. Vigala Sass stał się popularny w całej Estonii organizując m.in. seanse zaklinania pogody lub lecznictwa. Współpracował również ze wspomnianą grupą Tolet (Koiva 1995, s. 231).
Modlitwy, zaklęcia, taniec, śpiew, składanie ofiar, rozpalanie ognisk to niektóre ze składników starej, odkrywanej na nowo obrzędowości. Mówiąc o publicznych wystąpieniach, należy wspomnieć o ceremoniach tworzenia nowych (a czasem odtwarzania starych) miejsc kultu pogańskiego, świętych miejsc, głównie gajów. Najsłynniejszą z nich było odtworzenie dawnego świętego lasu Samma w okręgu Viru-Nigula w maju 1989 roku. Zasadzonych wtedy zostało ponad 150 dębów. Współorganizatorami uroczystości była grupa Tolet, przedsiębiorstwo leśne Sonda i miejscowy kołchoz. Ludzie z całej Estonii przyjeżdżali aby uczestniczyć w tym wydarzaniu. Drzewa sadzono według specjalnej instrukcji: „Aby mniej zaszkodzić drzewu, powinno ono być sprowadzone z zachodu i poproszone o przebaczenie za niepokój. Drzewo powinno być wsadzane razem z czworokątnym podłożem zaczynając od strony północy i przekręcając go w kierunku odwrotnym do wskazówek zegara” . Odegrana została również symboliczna sztuka reżysera Jaana Kiho (Koiva 1995, s. 232). Innym przykładem z Estonii może być budowa ośrodka neopogańskiego (m.in. drewnianej świątyni) niedaleko Tartu. Adold Mossin, inicjator tego przedsięwzięcia nawiązuje do tradycji estońskich szamanów, które jak twierdzi przetrwały w jego rodzinie i zostały mu przekazane przez dziadków (Rau). W Estonii, jak również na Łotwie i Litwie powstaje coraz więcej takich miejsc.
Oprócz kultowych miejsc publicznych, ludzie tworzą takie miejsca również prywatnie, często we własnym domu lub niedaleko niego. Tam właśnie odbywają się rytuały i uroczystości służące jedynie najbliższej rodzinie lub przyjaciołom. Dlatego można mówić o „oficjalnym” i „nieoficjalnym” kulcie neopogańskim (por. Koiva 1995, s. 232-234; Smyrski 1995, s. 118). Estończycy nawiązują czasem do tradycji przedchrześcijańskiej, nie zdając sobie z tego sprawy. Występują chociażby liczne przesądy, przysłowia i powiedzenia. Formuły podobne do zaklęć mówi się np. przed dłuższą podróżą czy aby zapobiec chorobie (Koiva 1995, s. 234). W Estonii obchodzonych jest wiele świąt mających głębsze przedchrześcijańskie korzenie (zob. Surowiec 2000, s. 106). Najważniejszym i najhuczniej obchodzonym świętem w całym roku kalendarzowym jest święto związane z przesileniem letnim, Jaanipäev. Uroczystości trwają nawet kilka dni, a wigilia nocy świętojańskiej jest dniem wolnym od pracy. Dzień 23 czerwca bowiem, to w Estonii również Święto Zwycięstwa (Voidpüha), dzień upamiętniający zwycięstwo połączonych sił estońsko-łotewskich nad Armią Czerwoną i wojskami niemieckimi w czasie walk o niepodległość w 1919 roku. Rankiem tego dnia, zapalany jest przez prezydenta Estonii stos, z którego ogień symbolizujący płomień niepodległości, przenoszony jest później do ognisk świętojańskich w całym kraju. Przy ogniskach tych spotykają się całe rodziny, jest to święto zarówno starszych jak i młodszych.
Estończycy nie zawsze znają genezę i dawne funkcje, jakie spełniały te święta. Twierdzą jednak, iż obchodzili je również ich przodkowie, więc i oni będą to robić. Bliskość z naturą i życie w rodzinnej harmonii, najlepiej gdzieś na wsi, to ideały bliskie sercom Estończyków. Ruch neopogański zawsze dążył ku tym celom. Z drugiej strony jednak, Estończycy to silni indywidualiści nie lubiący zorganizowanych instytucji i różnego typu hierarchii . Być może dlatego też ruch neopogański w Estonii, znacznie różni się od tego na Łotwie i Litwie, gdzie występują silne grupy mające swoich liderów, swoje statuty, cele itd.
Konstytucja Republiki Estonii zapewnia swoim obywatelom wolność religijną. Wyznanie czy członkostwo w ruchach religijnych jest sprawą własnego wyboru. W Estonii nie istnieje kościół państwowy. Dzisiejszy obraz religijny w tym kraju, to mozaika różnych wiar i wyznań, zarówno chrześcijańskich jak i sięgających do tradycji poprzedzających chrześcijaństwo . Estonia jest jednocześnie najbardziej ateistycznym krajem nadbałtyckim. Jej obywateli częściej można spotkać we wszechobecnych lasach, niż w pustych świątyniach. Nie wynika to bynajmniej bezpośrednio z jakichś pro-pogańskich ciągot. Popularność ruchu neopogańskiego i jego pochodnych w Estonii, wiąże się raczej z opozycyjnym w stosunku do historycznych okupantów (Niemców, Sowietów) propagandowym modelem własnej, niezależnej kultury narodowej. Model ten tworzony był często pośpiesznie, po kolejnym odzyskaniu niepodległości.
Na koniec proponuję pewną anegdotę. W październiku 1992 roku, nowa koalicja w estońskim parlamencie wprowadziła luterańskie modlitwy przed każdym posiedzeniem parlamentu. Spotkało się to z silnym sprzeciwem ze strony centrum i lewicy. Natomiast partia Rojalistów zdecydowała, że modlitwy powinny nawiązywać do pogańskiej religii Estów. W tym celu zapalili oni „święty ogień” w parlamentarnym koszu na śmieci i tańczyli wokół niego, wydając dziwne okrzyki (Lieven 1997, s. 367). Był to oczywiście żart, jednak dlaczego tego typu?
Bibliografia:
Koiva M. 1995, From incantations to rites, [w:] Folk belief today, M. Koiva, K. Vassiljeva eds., Tartu.
Lieven A. 1997, The Baltic Revolution. Estonia, Latvia, Lithuania and the path to independence, New Haven and London.
Ramoökaite-Sverdioline 1995, The Heathens in Tartu in 1987-1994.
Heritage Protection Club Tolet, http://vinland.org/hethen/pagancee/taara.html
Rau M. 1995, Neopogaństwo w Europie Środkowo-Wschodniej, http://most.org.pl/taraka/pogan/6-eusw-5.htm
Religion in Estonia 1997, [w:] Estonia in Facts, Tallinn.
Smyrski Ł.1994, Powrót do dawnych kultów jako czynnik odrodzenia narodowego we współczesnej Litwie, „Sprawy Narodowościowe”, t. IV, z. 2(7), str. 115-128.
Surowiec R. 2000, Ślady obrzędowości przedchrześcijańskiej w wierzeniach Setu, mieszkańców południowo-wschodniej Estonii, [w:] Chata estońska.
Setu – etnokonfesyjna grupa pogranicza, red. Paweł Ładykowski, Warszawa.
Wiench P. 1995, Neopoganism In Central-Eastern Europe, http://vinland.org/heathen/pagacee
