Państwo wyznaniowe zazwyczaj kojarzy nam się z rządami religijnych ekstremistów. Dyżurnym przykładem byłby Afganistan za czasów Talibów. Następnie można by wymienić Arabię Saudyjską lub Iran. Kolejnymi skojarzeniami mogłyby być Stolica Apostolska oraz Grecja. Powyższe, skądinąd prawidłowe i naturalne trafne spostrzeżenia należy uzupełnić… socjaldemokratycznymi państwami skandynawskimi!
Norwegia, Dania i Islandia są przykładami nadania wybranej religii specjalnego i uprzywilejowanego statusu. W przypadku Danii i Islandii mowa o Ewangelickim Kościele Luterańskim zaś w Norwegii status oficjalnej religii posiada Norweski Kościół Ewangelicko-Luterański (Den norske kyrkja lub Den norske kirke). W Szwecji Kościół Ewangelicko-Luterański (Svenska Kyrkar) cieszył się również statusem oficjalnej religii aż do 1 stycznia 2000 roku kiedy to przeprowadzono rozdział kościoła od państwa. Jeszcze inaczej sytuacja przedstawia się w Finlandii, której nowa konstytucja (weszła w życie 1 marca 2000 roku) reguluje kwestie relacji państwo-kościół na niwie konstytucyjnej. Właśnie niwa konstytucyjna będzie obszarem porównawczym relacji pomiędzy państwem a kościołem w państwach skandynawskich. Aby jeszcze bardziej ukazać specyfikę systemów skandynawskich (kościoły państwowe w trzech krajach), zostaną one porównane z rozwiązaniami dotyczącymi relacji państwo-kościół, przyjętymi w innych państwach basenu morza Bałtyckiego.
Norwegia czyli wolność i… obowiązek
Specyfikę stosunków na linii państwo-kościół najpełniej oddaje unormowanie art. 2 ustawy zasadniczej: „Wszyscy mieszkańcy Królestwa maja swobodę praktyk religijnych. Religia ewangelicko-augsburska pozostaje oficjalną religią państwa. Mieszkańcy ją wyznający są zobowiązani do wychowania w niej swoich dzieci.”
Zawarta w tym artykule ogólna zasada wolności religii, jednocześnie ograniczona obowiązkiem wobec państwa wypływającym z nadania religii ewangelicko-augsburskiej statusu religii państwowej. Status ten podkreśla również art. 4: „Król powinien stale wyznawać religię ewangelicko-augsburską, popierać ją i ochraniać.”
W norweskiej konstytucji (uchwalonej 17 maja 1814 roku) aż do kwietnia 1959 roku funkcjonował artykuł, znany jako jesuittloven. Był to konstytucyjny zakaz wstępu na teren Królestwa Norwegii dla członków zakonu jezuitów, którego celem była ochrona protestanckiej religii. W tym samym celu w art. 12 znalazło się sformułowanie: „Więcej niż połowa członków Rady Państwowej powinna wyznawać oficjalną religię państwa.”
Rozwinięciem postanowień dotyczących Rady Państwa w art. 12 (oraz odnoszących się do kwestii religii) jest art. 27 ustanawiający iż: (…) „Członek Rady Państwa, który nie wyznaje oficjalnej religii państwa, nie bierze udziału w dyskusjach nad sprawami, które dotyczą Kościoła Państwowego.”
Dodatkowo konstytucja nadaje królowi uprawnienia w zakresie zarządzania i organizacji nabożeństw oraz praktyk religijnych (art. 16). Zaś art. 100 odmawia konstytucyjnej obrony wolności wypowiedzi, każdemu kto jawnie i świadomie lekceważy religię lub namawia do tego innych (podobną ochronę zapewnione mają: moralność, prawo i konstytucyjne władze). Jednakże, „każdemu wolno wypowiadać własną opinię o administracji państwowej lub na jakikolwiek inny temat”, co może powodować pewne komplikacje (omówione na przykładzie Danii).
Przywileje po duńsku
Konstytucja Królestwa Danii bardzo szczegółowo zajmuje się kwestią religii państwowej. Już w art. 4 zastrzeżone jest, iż oficjalną religią państwową jest Kościół Ewangelicko-Augsburski zwany Folkekirke (Kościołem Ludowym). Ma on zagwarantowane konstytucyjnie wsparcie i utrzymanie ze strony państwa.
Konstytucja duńska wypowiada się w podobnym, jak norweska duchu odnośnie wiary, mającego wstąpić na tron króla. Art. 6 wymaga by król był członkiem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, podobnie jak cytowany wcześniej art. 4 ustawy zasadniczej Królestwa Norwegii.
Część VII duńskiej konstytucji poświęcona jest wyłącznie kwestii religii państwowej. Składa się ona z 5 artykułów (od 66 do 70). Zawierają one uregulowania dotyczące powiązania państwa z kościołem, a także wolności religijnej (art. 70).
Charakterystyczne dla tych relacji jest, iż parlament uchwala ustawy dotyczące organizacji wewnętrznej Folkekirke (oraz w innych kwestiach wyznaniowych poza mianowaniem biskupów, którego dokonuje król). Rodzi to niejednokrotnie konflikty z hierarchami kościoła (np. dopuszczenie kobiet do kapłaństwa w roku 1947 wbrew woli biskupów). Inną dyskusyjną kwestią jest obowiązkowa przynależność do kościoła luterańskiego oraz związane z nią podatki, odprowadzane przez jego członków (możliwe jest wystąpienie poprzez rezygnację z chrztu w momencie uzyskania pełnoletności). Budzi to sprzeciw ze strony przedstawicieli pozostałych wyznań (podkreślających zasadę wolności religijnej), którzy chcieliby takich samych praw i przywilejów jakie posiada Narodowy Kościół.
Kwestią jeszcze bardziej kontrowersyjną jest kolizyjność przepisów konstytucji dotyczących wolności publicznych oraz kościoła państwowego. Dyskusja na ten temat rozgorzała w Danii w roku 2003. Związana jest z osobą luterańskiego pastora Thorkilda Grosbolla oraz wywiadu jaki udzielił on w maju 2003 roku gazecie „Weekendavisen”. Powiedział on m.in., że „nie ma Boga w niebie, nie ma życia wiecznego, nie ma zmartwychwstania”. Wypowiedź ta spowodowała reakcję przełożonej pastora, biskup Lise-Lotte Rebel, która zażądała publicznego odwołania tych słów i przeprosin. Odmowa Grosbolla zaowocowała zawieszeniem go w obowiązkach i oskarżeniem o podważanie tradycyjnych wartości kościelnych oraz przeniesieniem konfliktu na płaszczyznę prawnokonstytucyjną. Biskup Lise-Lotte Rebel argumentowała, iż duchowni (podobnie jak ministrowie czy urzędnicy) są pracownikami państwowymi i reprezentują oni Państwo, którego konstytucja w art. 4 mówi o tym, że „Ewangelicki Kościół Luterański jest kościołem państwowym Danii i jako taki jest wspierany przez państwo”. Zgodnie z zastosowaną przez nią wykładnią konstytucji, pastor Grosboll będący de facto urzędnikiem państwowym swoją wypowiedzią zaszkodził Kościołowi Narodowemu, co automatycznie spowodowało złamanie przez niego konstytucji. Pastor Grosboll powołał się na art. 77 konstytucji gwarantujący wolność wypowiedzi, lecz jednocześnie konstytucja zastrzega możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności sądowej za nadużycia tej (sprzeczne z prawem) tej wolności. Zrodziło to kolejne wątpliwości dotyczące tego, czy w wypadku nadużycia wolności wypowiedzi duchowny winien być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej w sytuacji, gdy spory między zwierzchnikami Kościoła a niższą kadrą rozwiązuje minister ds. wyznań lub parlament (istotna kwestia separacji władzy)?
Ostatecznie sprawa ta zakończyła się kompromisem, w rezultacie którego biskup Rebel przywróciła pastora Grosbolla na urząd kapłański. Duchowny zaś złożył oświadczenie, iż żałuje, że poddał w wątpliwość autorytet Kościoła Luterańskiego (co ciekawe, nie wypowiedział się on o zadeklarowanym wcześniej braku wiary w fundament chrześcijaństwa, jakim jest wiara w zmartwychwstanie!). Sprawa ta, według wielu komentatorów obnażyła słabości duńskiego kościoła, zarówno na gruncie moralnym czy instytucjonalnym, ale również kazała zastanowić się nad sensownością rozwiązań dotyczących problematyki relacji między kościołem i państwem.
Dla porządku należy również wspomnieć o obowiązkowej nauce religii w szkołach, traktowanej na równi z innymi przedmiotami (oczywiście istnieje możliwość zwolnienia na prośbę rodziców uczniów z tych zajęć).
Islandia i rozdział VI konstytucji
Mimo długoletnich związków z Danią, konstytucja Islandii nieco inaczej podchodzi do zagadnień związanych z religią oraz inaczej je systematyzuje. Na tytułowy rozdział VI składają się trzy artykuły (62-64), które charakteryzują kwestie religijne. Charakterystyczne jest zaznaczenie w treści dwóch artykułów (62 i 64) możliwości prawnej zmiany postanowień konstytucji, co wskazuje na elastyczność konstytucji. W porównaniu z ustawą zasadniczą Danii stanowi to novum, zwłaszcza gdy chodzi o artykuł 62, który dotyczy kościoła państwowego (Ewangelicki Kościół Luterański – tak jak w Danii). Możliwość prawnej zmiany nie jest wyszczególniona w art. 63 dotyczącym wolności wyznania oraz zakazu nadużywania tej wolności. Za nieprzekraczalne granice uznano moralność i porządek publiczny. Ciekawe rozwiązanie kwestii podatków na rzecz kościołów lub zrzeszeń religijnych do których płacenia zobligowani są ich członkowie, zostało zawarte w artykule 64. W celu uniknięcia problemów wynikających z braku przynależności lub wystąpienia z danej wspólnoty religijnej, konstytucja nakłada przymus płacenia podatku (będącego ekwiwalentem wcześniej wymienionych podatków) na rzecz Uniwersytetu Islandii. Rozwiązanie to bardzo dobrze się sprawdza w rzeczywistości, pozwalając uniknąć sporów i konfliktów na tym tle. Uregulowania te pośrednio potwierdzone zostały w artykule 65 (rozdział VII) gwarantującym równość wobec prawa bez względu na wyznawaną religię.
Nowa konstytucja Finlandii
Aż do roku 2000 fińskie uregulowania konstytucyjne, a w szczególności zaś konstytucja z 17 lipca 1919 r., zawierały – zgodnie ze stosowaną wówczas formułą konstytucji- tylko pewne elementy regulacji odnoszących się do statusu jednostki (obywatela). Podobnie rzecz miała się z religią (swobodę religijną zagwarantowano już w 1923 roku). Kwestie te zostały obszerniej uregulowane w roku 2000 w postaci kilku artykułów konstytucyjnych. Mowa o artykułach 6, 11 i 76. Pierwsze dwa dotyczą równości obywateli (także jeśli chodzi o wyznawaną religię – art.6) oraz swobody religijnej – art.11: „Każdy ma prawo do wolności wyznania i sumienia. Wolność wyznania i sumienia obejmuje prawo do wyznawania i praktykowania religii, prawo do głoszenia swoich przekonań oraz prawo przynależności lub nienależenia do związku wyznaniowego. Nikt nie jest zobowiązany wbrew swoim przekonaniom do udziału w wykonywaniu praktyk religijnych.”
Artykuł 76 dotyczy kwestii Kodeksu Kościoła oraz innych związków wyznaniowych: Postanowienia dotyczące organizacji i administrowania Kościołem Ewangelicko-Augsburskim zawiera kodeks Kościoła. Inne związki wyznaniowe podlegają przepisom, które są lub będą przez nie wydane. Nowe związki wyznaniowe mogą być tworzone w trybie określonym w ustawie.
Powyższe rozwiązanie umieszcza organizację i zarządzanie kościołami (a także związkami wyznaniowymi) poza płaszczyzną szerokich uregulowań konstytucyjnych, odsyłając do osobnego aktu prawnego. Inaczej potraktowana została sfera wolności religii i sumienia (z wiadomych przyczyn), co jest częstym rozwiązaniem zastosowanym we współczesnych konstytucjach.
Religia a konstytucja w Kraju Trzech Koron
W roku 2000 po wieloletnich przygotowaniach, wprowadzona została reforma kościoła państwowego. Kościół zyskał pełnie władzy w kwestii wyboru biskupów oraz działalności opartej na wewnętrznych przepisach kościelnych. Innym przywilejem było prawo do udzielania ślubów kościelnych (inne wspólnoty religijne również otrzymały to prawo). Śluby kościelne otrzymały równą pozycję w stosunku do ślubów cywilnych. Został także obłożony podatkami na rzecz państwa. Powyższe zmiany nie zmieniły jednak regulacji związanych ze swobodą wiary. Niezbywalną wolnością, zagwarantowaną w rozdziale 2 Aktu o Formie Rządu z roku 1974 jest wolność wyznania. Prawo to pośrednio jest wyrażone także w innych aktach tworzących konstytucję (Akt o Wolności Prasy i Akt o Wolności Wypowiedzi).
Po drugiej stronie Bałtyku
Wśród młodych republik nadbałtyckich, również można zauważyć zróżnicowanie względem ujęcia kwestii religijnych w konstytucji. Najmniej treści dotyczące religii ujęte są w konstytucji łotewskiej. Jedynie artykuł 99 potwierdza swobodę wyznania oraz gwarantuje w konstytucji rozdział religii od państwa. Dodatkowo jest on wzmocniony innymi artykułami dotyczącymi m.in. wolności wypowiedzi, równości wobec prawa.. Powyższe uregulowania szerzej są zapisane w ustawach zasadniczych Litwy i Estonii. Rozdział II artykuł 8 ustęp 4 mówi, iż: (…) „Nikt nie może zostać pozbawiony estońskiego obywatelstwa z powodu jego przekonań.”
Artykuł o takiej treści nie ma miejsca w żadnej ze skandynawskich konstytucji i wskazuje, iż konstytucja Estonii dodatkowo podkreśla rozdział kościoła od państwa. Innym podkreślającym odrębność struktur religijnych od państwowych jest artykuł 40 będący niejako rozwinięciem art. 99 łotewskiej konstytucji. Zapewnia on formalny rozdział religii od państwa, zapewniając obywatelom Estonii swobodę religijną oraz wolność sumienia. Jednak podobnie jak miało to miejsce w przypadku państw skandynawskich, wprowadza ograniczenia owej wolności. Dotyczą one porządku publicznego, zdrowia oraz moralności. Dodatkowo artykuł 41 zaznacza, iż: „Każdy ma prawo pozostać wiernym swoim poglądom i przekonaniom religijnym. Nikt nie może być zmuszany do ich zamiany.
Wiara nie może usprawiedliwiać łamania prawa.
Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej z powodu jego przekonań.”
Kolejny artykuł reguluję kolejną kwestię, nieporuszaną w innych konstytucjach. Podkreśla ona zakaz gromadzenia, przechowywania oraz przekazywania informacji dotyczących przekonań religijnych Estończyków wbrew ich woli. Chroni on prywatność i przeciwdziała dyskryminacji ze względów religijnych zwłaszcza przeciwko mniejszości rosyjskiej.
Konstytucja litewska regulując kwestię wolności przekonań religijnych, wychodzi ze stanowiska mówiącego o ich wrodzonym charakterze (art.11). Charakter tych przekonań formułują kolejne artykuły (25,26,27 i 29): §25
„Człowiek ma prawo do przekonań i swobody ich wyrażania.
Nikt nie może mu utrudniać poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji oraz idei.
Wolność wyrażania przekonań, otrzymywania i rozpowszechniania informacji może być ograniczona jedynie w drodze ustaw, jeżeli jest to konieczne dla ochrony zdrowia, honoru oraz godności człowieka, życia prywatnego, moralności albo ustroju konstytucyjnego.
Wolność wyrażania przekonań i rozpowszechniania informacji jest niepołączalna z działalnością przestępczą, szerzeniem nienawiści narodowej, rasowej, religijnej i społecznej, przemocy i dyskryminacji, a także z oszczerstwem i dezinformacją.
Obywatel ma prawo do otrzymywania, w trybie określonym przez ustawę, informacji o sobie, będących w posiadaniu instytucji państwowych.”
§26 „Wolność myśli, wiary i sumienia nie podlega ograniczeniom.
Każdy człowiek ma prawo do wyboru religii albo wiary, do ich wyznawania samemu albo z innymi, do odprawiania obrzędów religijnych, do praktykowania swej wiary i do jej nauczania.
Nikt nie może zmuszać ani być zmuszany do wybierania ani wyznawania jakiejkolwiek religii albo wiary.
Wolność człowieka do wyznawania i szerzenia religii albo wiary nie może być ograniczona inaczej jak w drodze ustawy i tylko w przypadkach konieczności zagwarantowania bezpieczeństwa i porządku publicznego, ludzkiego zdrowia i moralności, a także podstawowych praw i wolności innych osób.
Rodzice i opiekunowie bez przeszkód troszczą się o zgodne ze swymi przekonaniami religijne i etyczne wychowanie swych dzieci.”
§27 „Przekonania, wyznawana religia ani wiara nie mogą być usprawiedliwieniem dla przestępstw lub nieprzestrzegania ustaw.”
§29 „Wszyscy ludzie są równi wobec ustaw oraz sądu, innych instytucji państwowych lub funkcjonariuszy.
Niedozwolone jest ograniczanie praw człowieka lub ustanawianie przywilejów ze względu na płeć, rasę, narodowość, język, pochodzenie, położenie społeczne, wiarę, przekonania albo poglądy.”
Powyższe rozwiązania prawne przyjęte w litewskiej konstytucji potwierdzają, iż prawa i wolności obywatelskie, a zwłaszcza treść dotycząca spraw związanych z wolnością wyznania są szeroko uregulowane w tymże akcie. Dlatego jako skrajnie odmienny przykład, mogą nam posłużyć konstytucja Federacji Rosyjskiej oraz Ustawa Zasadnicza RFN. Powyższe dokumenty w niezwykle niewielkim stopniu regulują problematykę związaną z prawem do wolności wyznania.. Uregulowane są one zaledwie jednym przepisem w każdym z tych państw. Są to odpowiednio artykuły 28 (Federacja Rosyjska) oraz 4 (RFN). Gwarantują one wolność sumienia, wolność wyznania wraz z prawem do indywidualnego lub wspólnego z innymi wyznawania dowolnej religii, posiadania i rozpowszechniania przekonań religijnych oraz działania w zgodzie z nimi.
Porównując uregulowania dotyczące swobód religijnych państw skandynawskich oraz innych krajów leżących nad Bałtykiem, należy zauważyć iż stopień szczegółowości owych uregulowań jest zdecydowanie wyższy w państwach Skandynawii. Wiąże się to z kwestią prawnego określenia stosunków panujących w relacjach państwo-kościół. W krajach posiadających kościoły państwowe (Dania, Norwegia, Islandia) sytuacja ta ma się inaczej niż w tych nieposiadających takowego (Szwecja i Finlandia), lecz posiada ona pewien wspólny mianownik odróżniający od unormowań innych państw. Chodzi o historię. Należy bowiem zwrócić uwagę, iż przyczyną takiego stanu rzeczy jest przeszłość państw skandynawskich, związana z występowaniem formalnych związków na linii państwo-kościół. Rezultatem jest kwestia rozbudowanych zagadnień powiązanych z wiarą i religia w owych konstytucjach. Innym pytaniem pozostaje zagadnienie dotyczące sekularyzacji państwa oraz toczony na tej płaszczyźnie spór, który najprawdopodobniej długo nie zostanie rozwiązany…
Bibliografia:
1. Garlicki Leszek (red), Konstytucja Królestwa Norwegii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996.
2. Grzybowski Marian, Konstytucja Królestwa Danii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2002.
3. Grzybowski Marian, Systemy konstytucyjne państw skandynawskich, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998.
Publikacje elektroniczne:
1. Konstytucja Litwy, http://www.servat.unibe.ch/law/icl/lh00000_.html, dostęp: 02.01.08
2. The Freedom of the Press Act – http://www.riksdagen.se/templates/R_Page____6313.aspx, dostęp: 02.01.08
3. The Fundamental Law on Freedom of Expression – http://www.riksdagen.se/templates/R_Page____6316.aspx, dostęp: 02.01.08
4. Konstytucja RFN http://konstytucja.e-studio.biz.pl/Konstytucja,Niemiec.html, dostęp: 02.01.08
5. Konstytucja Federacji Rosyjskiej, http://konstytucja.estudio.biz.pl/konstytucja16.html, dostęp: 02.01.08
6. Konstytucja Łotwy, http://www.saeima.lv/Likumdosana_eng/likumdosana_satversme.html, dostęp: 02.01.08
7. Konstytucja Estonii, http://www.president.ee/en/estonia/constitution.php?gid=81907, dostęp: 02.01.08
8. Konstytucja Islandii, http://www.government.is/constitution/, dostęp: 02.01.08
9. Konstytucja Finlandii, http://www.servat.unibe.ch/law/icl/fi00000_.html, dostęp: 02.01.08
