Prawa mniejszości narodowych w Estonii i innych krajach Europejskich

Najciekawsza sytuacja dotycząca ochrony praw mniejszości, ukształtowała się przede wszystkim w krajach nowopowstałych, albo tych, które odzyskały niepodległość po rozpadzie ZSRR. Do nich zaliczam Estonię, Litwę oraz Łotwę i pozostałe byłe republiki ZSRR. W tych państwach cały system prawny ochrony mniejszości narodowych musiał być tworzony niemal od początku.

Zdaniem Stanisława Pawlaka, w państwach europejskich ukształtowały się dwa systemy ochrony mniejszości narodowych. Pierwszy z nich charakteryzuje się brakiem uregulowań prawnych dotyczących ochrony mniejszości narodowych oraz nie uważa za konieczne posługiwaniem się terminem „mniejszość narodowa”. Drugi – stworzył dla mniejszości pewien system ochrony (głównie w konstytucjach, czasem w odrębnych ustawach). Pierwszy system dotyczy takich państw jak Francja, Szwecja, Republika Federalna Niemiec oraz Bułgaria. Do drugiego należą Austria, Belgia, Holandia, Litwa, Białoruś, Łotwa, Ukraina, Węgry, Polska. Odrębną kategorię stanowi Estonia, która nie wpisuje się zdaniem Pawlaka do żadnej z wyżej wymienionych kategorii, jednak moim zdaniem Republika stanowi jeden z najciekawszych przykładów opisujących tworzenie nowego, elastycznego systemu prawnego, który warto porównać z innymi państwami.

Szwecja

W Szwecji pojęcie „mniejszość narodowa” w konstytucji nie funkcjonuje, zastępuje się ją jednak pojęciem „mniejszość etniczna”. Mieszkający w północnej części Szwecji Lapończycy stanowią właśnie mniejszość etniczną. W związku z tym mają „specjalne prawa”, których nie mają inne mniejszości (np. założoną w 1950 roku szkołę Ludową prowadzona w języku lapońskim, a od 1974 roku działa też Katedra Języka Lapońskiego na Uniwersytecie Uppsala w ramach Katedry Języków Ugro – Fińskich. W 1983 roku powołano specjalną komisję rządową mającą na celu oceny sytuacji dotyczącej Lapończyków zamieszkałych na terenach Szwecji. Mniejszość lapońska posiada też swoje struktury samorządowe.

W konstytucji 1.Szwecji jest wyraźny zakaz dyskryminacji ze względu na rasę, pochodzenie etniczne czy wyznawaną religię. Konstytucja zapewnia też wszystkim obywatelom równość wobec prawa a przyjęta w Riksdag w 1986 roku ustawa o zapobieganiu dyskryminacji powołała z tego tytułu nawet urząd rzecznika do spraw etnicznych. O ile, zatem Szwecja nie operuje terminem mniejszość narodowa, o tyle jej prawo uznaje inny termin, którym się posługuje, uchwala ustawy, których celem jest ochrona tychże mniejszości etnicznych, które mogą tworzyć swoje partie na szczeblu lokalnych, czego z kolei pozbawione są mniejszości w Bułgarii.

Bułgaria

Tu również system prawny ogranicza się do używania pojęć takich jak „grupy religijne” lub „grupy językowe”. Konstytucja przyjęta w 1991 roku zabrania działalności partiom etnicznym i religijnym (mimo, iż około 15% społeczeństwa stanowią np. Turcy i Bułgarzy wyznania islamskiego). Żadna z tych mniejszości nie jest objęta ochrona prawną.

Państwem, który również nie uznaje za konieczne tworzenie odrębnych regulacji prawnych ochraniających mniejszości jest RFN.

Niemiecka Republika Federalna

W konstytucji nie uznaje się istnienia mniejszości narodowych, istnieje jednak ustawa o cudzoziemcach, która reguluje kwestie prawne mieszkańców Niemiec, nieposiadających obywatelstwa. Wyjątek stanowią regulacje prawne mniejszości duńskiej w Szlezwiku-Holsztynie (około 50 000 osób) oraz Serbołużyczan, najmniejszego narodu słowiańskiego liczącego około 60 000 osób (Saksonia i Brandenburgia). Po zjednoczeniu Niemiec właśnie oni otrzymali status mniejszości narodowej. Było to związane z tym, że zamieszkiwali oni owe tereny od niepamiętnych czasów.

Drugi system, o którym pisałam wyżej, stworzył pewien system ochrony mniejszości oraz używa pojęcia „mniejszość narodowa”, tworzy ustawy i dokumenty mające za zadanie chronienie ich. Oczywiste jest jednak to, że i w tych państwach występują zasadnicze różnice w traktowaniu mniejszości narodowych. Przykładem jest Austria.

Austria

Wynikający z Traktatu Państwowego z 1955 roku system ochrony mniejszości zapewnia ochronę tylko tym mniejszościom, które zostaną uznane przez władze administracyjne, czyli Słoweńcy, Węgrzy oraz Chorwaci. Posiadają oni własne organizacje, mają też prawo do dwujęzyczności oraz nauczania w językach narodowych. Ich reprezentacje wchodzą w skład Rady do spraw Grup Narodowościowych przy Urzędzie Kanclerskim.

Państwa, w których szczególną rolę odgrywają mniejszości narodowe to Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa, Ukraina, Białoruś, Estonia oraz Węgry.

Hiszpania

Największym problemem są jednak, pomimo istnienia innych grup mniejszościowych Baskowie. Żyją oni w ramach państwa hiszpańskiego od XIV wieku i uważani są za jeden z najstarszych narodów Europy (w związku z ich zagadkowym pochodzeniem uznani są za fenomen etniczny).

Właściwa Baskonia (inaczej zwana Euskadią) jest położona w Górach Kantabryjskich. Jednak większość Basków zamieszkuje Nawarrę.

Baskowie od wielu lat walczą o zachowanie tożsamości kulturowo – językowej. Znana na całym świecie organizacja terrorystyczna ETA założona w latach pięćdziesiątych naszego wieku niejednokrotnie dawała temu wyraz organizując zamachy, by w ten wymusić autonomię¹. Pomimo luk w konstytucji hiszpańskiej o prawach mniejszości narodowych, do dziś się nic nie zmieniło.

Holandia

Holandia jest kolejnym państwem, w którym dużą rolę odgrywają mniejszości. Co dziesiąta osoba mieszkająca w Holandii urodziła się poza nią. Jest to typowy kraj imigracyjny. Tu jednak inaczej wygląda ich sytuacja prawna niż w Hiszpanii, ponieważ nie ma mniejszości, których celem jest dążenie do suwerenności. Członkowie mniejszości mają prawo zrzeszania się i działalności we własnych organizacjach. Uzyskanie obywatelstwa holenderskiego jest równoznaczne z utratą statusu członka mniejszości narodowej².

Ukraina

Również polityka tego państwa należy podobnie jak na Węgrzech do ważniejszych kwestii. Zamieszkiwana przez około 20% osób należących do mniejszości narodowych, jest niejednorodna pod każdym względem – językowym, etnicznym i kulturowym. Po rozpadzie ZSRR w 1991 roku Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła Deklarację Praw Narodowości Ukrainy. W związku z tym Ukraina zobowiązała się przestrzegać praw międzynarodowych w stosunku do grup mniejszościowych zapewniając im swobodny rozwój kulturalny oraz równość wobec prawa, polityki i kwestii socjalnych. Ustawa ta, zapewnia również wszystkim obywatelom prawo do autonomii narodowo – kulturalnej, choć podobnie jak na Białorusi i Litwie nie definiuje się mniejszości narodowych.

Nad sprawami etnicznymi czuwa Ministerstwo do spraw Narodowości Ukrainy a przy nim działa rada przedstawicieli organizacji mniejszości narodowych jako organ doradczy. Istniejące organizacje mniejszościowe mają prawo do wysuwania swoich kandydatów w czasie wyborów.

Białoruś, Łotwa

Łotwa i Białoruś gwarantują wszystkim obywatelom niezależnie od narodowości równość w korzystaniu z praw człowieka. Jednak na Białorusi o wiele częściej niż na Łotwie zdarzają się nieporozumienia dotyczące uzyskania obywatelstwa czy stosunków międzyludzkich.

Zarówno Łotwa jak i Białoruś są państwami, które skupiają w swoich granicach najwięcej osób nienarodowego pochodzenia. Spośród 2 milionów mieszkańców Łotwy 1,8 miliona to obywatele tego kraju. Ponad 500 tysięcy to osoby bez określonego obywatelstwa, przeważnie posługujące się językiem rosyjskim⁴. Natomiast reszta, czyli około 75 tys. osób ma obywatelstwo rosyjskie.

Istniejący problem (na Łotwie) z odebraniem obywatelstwa osobom, które nie mieszkały na terenie Łotwy przed 1940 rokiem zrodził konflikt w stosunkach rosyjsko – łotewskich. Ten konflikt trwa po dziś dzień, mimo, iż Łotwa wielokrotnie starała się naprawić chłodne stosunki pomiędzy nią a Rosją.

Natomiast na Białorusi dużym problemem jest konflikt pomiędzy Białorusinami a Polakami. Według spisu z 1989 roku Polacy stanowili około 2,3% ludności. Ich problemy miały podłoże polityczne wynikające ze starań polskich katolików o odzyskanie kościołów (zabranych w trakcie panowania ZSRR). Do dziś zresztą około 90% czasopism wydawanych jest w języku rosyjskim lub ma formę dwujęzyczną. Z badań wynika też, że współczesny Białorusin jest osobą, która charakteryzuje się niską świadomością narodową⁵. Dodatkowym problemem jest również konflikt pomiędzy władzami państwa a jego obywatelami. Niewiele ponad 7% społeczeństwa posługuje się językiem białoruskim, ponieważ według założeń polityki stosowanej przez prezydenta, dąży się do tego, by język rosyjski był językiem narodowym. To z kolei rodzi wielkie nieporozumienia nie tylko pomiędzy władzami, ale też pomiędzy Białorusinami i zamieszkującymi ten kraj mieszkańcami innych narodowości, a posługującymi się właśnie językiem rosyjskim (niezależnie zresztą od dążeń władz białoruskich)⁶.

Litwa

Innym państwem wielonarodowym jest Litwa. Żyją tam Polacy, Białorusini, Żydzi, Rosjanie i inni. Konstytucja zapewnia prawie takie same prawa jak każda inna w wyżej opisanych krajach (równość względem prawa, równość polityczna, gospodarcza, wolność w popieraniu i rozwijaniu własnej tożsamości itd.). W konstytucji nie wspomniano jednak o zakazie dyskryminacji ze względu na język, narodowość, status majątkowy czy płeć. Litwa, choć uznaje mniejszości na swoim terenie, to nie definiuje ich.

Wprowadzenie ogólnych zasad konstytucyjnych nie uregulowało, zatem do końca niejasności związanych z prawami mniejszości narodowych. Jednym z powodów było wprowadzenie języka litewskiego jako języka obowiązkowego. Inne ustawy przyjęte po 1991 roku również ograniczały prawa mniejszości. Największe konflikty są pomiędzy Litwinami a autochtoniczną ludnością polską (np. nieuznawanie przez Litwinów polskości – litewszczenie nazwisk, masowe zamykanie polskich szkół). Powodem było to, że większość Polaków nie chciała ulec procesowi naturalizacji.

Głównym celem polityki litewskiej jest dążenie do ujednolicenia etnicznego państwa, kosztem tożsamości i praw mniejszościowych zagwarantowanych przez międzynarodowe konwencje i pakty. Za przykład mogą posłużyć działania na początku lat dziewięćdziesiątych. Litwini traktowali mniejszości narodowe tak samo jak rdzennych Litwinów i zezwalali, by wszyscy stali mieszkańcy Litwy uzyskiwali obywatelstwo niezależnie od deklarowanej narodowości. Należy jednak pamiętać, że na Litwie mniejszość rosyjskojęzyczna stanowi zaledwie ok. 11%, w tym 8% Rosjan⁷.

Węgry

Na Węgrzech sytuacja komplikuje się ze względu na to, iż część obywateli zamieszkuje tereny ościenne, które w wyniku Paktu z Trianon przepadły Węgrom⁸ (Słowenia, była Jugosławia, Chorwacja, Słowacja, Rumunia). W związku z tym uregulowania prawne dotyczące mniejszości narodowych są szczególnie respektowane. Sądzę, że węgierskie prawo jest za jednym z najlepszych i godnych naśladowania w Europie. Państwo uznaje 13 mniejszości i jednocześnie popiera nauczanie w języku narodowym w szkolnictwie publicznym. Mniejszości mogą tworzyć swoje własne organizacje oraz instytucje społeczne. Według Ustawy Nr LXXVII z 1993 roku o prawach mniejszości narodowych i etnicznych (par. 1 ust.2) stwierdza się, że „(…) Mniejszością narodową i etniczną (dalej: mniejszość) stanowi każda zamieszkująca terytorium Republiki Węgierskiej od przynajmniej stu lat grupa narodowa, która wśród mieszkańców państwa znajduje się w liczebnej mniejszości, jej członkami są obywatele Węgier, a od pozostałych mieszkańców różni ją język, kultura i tradycja, a jednocześnie ma świadomość wspólnoty, jest ukierunkowana na wyrażanie i ochronę historycznie powstałych wspólnot”⁹. Żadne inne państwo nie przyjmuje takiej polityki ochrony mniejszości.

Polska

Inną za to politykę w stosunku do mniejszości narodowych stosuje Polska. O tym, kto jest obywatelem polskim traktuje Ustawa z dnia 8 stycznia 1951 r. O Obywatelstwie Polskim /Dz.U. Nr 4, poz.25/. W rozdziale II, Nabycie obywatelstwa polskiego (art.4) stwierdza się, że „obywatelem polskim nie jest osoba, która wprawdzie w dniu 31 sierpnia miała obywatelstwo polskie, jednak mieszka stale za granicą i: 1. Nabyła inne obywatelstwo, 2. Jest narodowości rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, łotewskiej lub estońskiej.” W Art. 6 natomiast poruszona została kwestia obywatelstwa dziecka; „Dziecko nabywa obywatelstwo polskie, gdy: 1. Oboje rodzice są obywatelami polskimi albo, 2. Jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane albo nieznane jest jego obywatelstwo”¹⁰.

Istnieją również ustawy o ochronie Polaków poza granicami państwa. Dnia 5 listopada 1991 roku Rada Ministrów wydała dokument programowy w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za granicą. Cele i priorytety polityki wobec Polonii, emigracji i Polaków za granicą stanowią załącznik do tej uchwały. Szef Urzędu Rady Ministrów jest jednocześnie Przewodniczącym Międzyresortowej Komisji do Spraw Polonii, Emigracji i Polaków za Granicą. Jego obowiązkiem jest działanie na rzecz pomocy dla Polaków na Wschodzie¹¹.

Podstawowym celem tego dokumentu jest utrzymywanie i rozwijanie więzi pomiędzy Polską a Polakami zamieszkującymi poza jej granicami. Głównymi założeniami są:
– umacnianie pozycji polskiej grupy etnicznej (dotyczy to np. odszkodowań za roboty przymusowe, przeprowadzanie badań naukowych w celu poszerzenia wiedzy o Polonii, ustanawianie polskich placówek za granicą),
– rozpowszechniania znajomości języka polskiego, polskiej kultury i tradycji (wspieranie twórczości osób polskiego pochodzenia, pomoc w dokształcaniu kadry nauczycielskiej, umożliwianie studiowania w Polsce – stypendia itp.),
– umacnianie więzi Macierzy z Wychodźstwem (współpraca z organizacjami polonijnymi, tworzenie nowych ośrodków informacji, przywracanie obywatelstwa polskiego – przy uwzględnieniu kryteriów znajomości języka, tradycji i kultury polskiej),
– współdziałanie z Polonią na Zachodzie i pomoc Polakom na Wschodzie (wspieranie Polonii w obronie praw Polaków jako mniejszości narodowej, ochrona zabytków polskich, pomoc materialna)¹².

Celem polskiej polityki jest dążenie do zbliżenia się do norm międzynarodowych. Czego skutkiem jest zawieranie dwustronnych umów, w myśl których wyraża się chęć utrzymywania poprawnych stosunków z innymi krajami a także wolę współpracy. Takimi przykładami są; Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Łotewską o przyjaźni i współpracy (zawarty w Rydze, dnia 1 lipca 1992 roku).

Znając już podstawowe dekrety międzynarodowe, które mają wpływ na kształtowanie się i wcielanie w życie praw dotyczących ochrony praw mniejszości oraz sposób ich definiowania, określania, mogę przejść do opisu ostatniego państwa – mianowicie Estonii.

Prawa mniejszości w Estonii

Po odzyskaniu niepodległości przez Estonię, Rosjanie utracili swe wpływy i ich status prawny uległ znacznemu pogorszeniu. Mieszkając jednak nadal na terenach wolnej już Estonii stali się mniejszością pozbawioną nagle opieki byłego Imperium.

W 1934 roku część emigrantów uzyskała obywatelstwo estońskie i zmniejszyła się tym samym liczba bezpaństwowców (w 1934 roku było ich około 88000 tysięcy). Rosjanie w Estonii byli zawsze zróżnicowani pod względem politycznym, społecznym i kulturowym. Nigdy też nie starali się jednoczyć. Oskarżają rdzennych mieszkańców o nieprzestrzeganie praw człowieka¹³. Według oskarżycieli Estończycy utrudniają zdobycie obywatelstwa a tym samym normalne funkcjonowanie w społeczeństwie (należy tu jednak zaznaczyć, że większość ludności rosyjskojęycznej nie chce się uczyć języka estońskiego, tym samym grzebiąc swoje szanse na uzyskanie obywatelstwa)¹⁴. Wielokrotne wizyty Maxa van der Stoela nie potwierdziły jednak oskarżeń o łamanie praw człowieka. W wyniku tych rewizji prezydent Estonii poprosił Wysokiego Komisarza o opracowanie stanowiska w sprawie statusu obcokrajowców. Po części, na podstawie tego sprawozdania parlament Estonii zmodyfikował przepisy w sprawie obcokrajowców, które w tej chwili odpowiadają już wymogom unijnym¹⁵. To jednak nadal nie satysfakcjonuje Rosji, ponieważ problem integracji mniejszości rosyjskiej (głównie oni składają skargi) leży nie tylko w Estonii, ale również w Moskwie (dotyczy to również Łotwy i innych republik byłego Związku Radzieckiego). Po rozpadzie Związku Radzieckiego Estonia zaczęła ubiegać się o członkostwo w różnych organizacjach międzynarodowych odrzucając jednocześnie możliwość dalszego dotrzymywania umów dwustronnych zawartych przez ZSRR w latach 1940 – 1991. To stanowisko było z kolei nie na rękę Rosji, która po dziś dzień nadal dąży do utrzymania krajów bałtyckich w sferze swych wpływów politycznych i gospodarczych koncentrując się na uczynieniu z państw bałtyckich strefy buforowej, która oddzielałaby Rosję od przestrzeni zdominowanej przez kraje zachodnie. Dążenie to wyraża się najdobitniej poprzez utrzymujący się brak akceptacji Moskwy dla integracji krajów bałtyckich z NATO. Rosja kontynuuje też politykę międzynarodowej dyskredytacji krajów bałtyckich, starając się ukazać je jako region niestabilny i pełen napięć etnicznych¹⁶.

Przez wiele lat Estonia wprowadzała w życie ustawy i projekty, których celem jest dążenie do integracji społecznej oraz politycznej i poprawy sytuacji bezpaństwowców (bez wątpienia wpływ na to ma kandydowanie do Unii Europejskiej).

Na problem prawnej integracji składają się z dwie kwestie. Pierwsza z nich to około 25% ludności Estonii nieposiadająca obywatelstwa estońskiego. Druga – około 17% nie posiada obywatelstwa o ogóle. Sytuację tę postanowiono zmienić, czyli pomóc w uzyskaniu przez osoby należące do mniejszości prawnego statusu obywatela kraju¹⁷. Estoński rząd opracował szereg ustaw zapewniających prawa obywatelom estońskim oraz apatrydom.

Najważniejszym dokumentem w Estonii jest konstytucja. W niej określa się podstawowe prawa i obowiązki obywatela.

Konstytucja Estonii powołana do życia w drodze referendum¹⁸ dnia 28 czerwca 1992 roku w przeciwieństwie do innych konstytucji zakłada również ochronę bezpaństwowców. Uznano, iż wszyscy są równi wobec prawa, zakazano dyskryminacji ze względu na język, wiek, pochodzenie, status majątkowy, rasę i płeć (par.12). Mieszkańcy Estonii mają również zagwarantowane prawo do ochrony przez państwo. Prawo korzystania z ochrony nie ogranicza się tylko do Estończyków, ale również do obywateli innych państw przebywających na terenie Republiki a także w stosunku do bezpaństwowców (par. 9). Ci ostatni są w najgorszej sytuacji, ponieważ „(…) Apatrydzi nie mając paszportów napotykają często trudności w przekraczaniu granicy, podlegają też niekiedy gorszemu traktowaniu”¹⁹. W Estonii posługują się oni tzw. szarymi paszportami, czyli tymczasowymi dokumentami potwierdzającymi tożsamość. W związku z tymi problemami wydzielono przepisy regulujące prawa mniejszości narodowych gwarantując tym samym zachowanie przynależności narodowej, prawo do tworzenia instytucji samorządowej, możliwość korzystania z własnego języka narodowego w szkołach.

Odrębną kwestię stanowi sprawa nadawania obywatelstwa, właśnie ze względu na obcokrajowców. Każdy obcokrajowiec, chcący otrzymać obywatelstwo estońskie poprzez naturalizację, musi zastosować się do określonych przez państwo warunków. Musi dostarczyć również wniosek o nabycie obywatelstwa. Jest to możliwe w przypadku, gdy; składający wniosek zamieszkał w Estonii przed 1 czerwcem 1990 roku (i mieszka tam nadal) oraz, gdy pozostaje w Estonii za zasadzie stałego pobytu (dobrowolnie), przez ostatnie pięć lat uprzednio od daty, w której złożył podanie o przyznanie obywatelstwa. Jeśli jeden z tych warunków jest spełniony cudzoziemiec może zacząć ubiegać się o przyznanie obywatelstwa estońskiego (pod warunkiem, że ma ukończone 15 lat²⁰). Jednak zanim je otrzyma, musi zdać egzamin polegający na wykazaniu się wiedzą o Estonii (np. historia, sytuacja polityczna), znajomością języka i konstytucji, musi również złożyć przysięgę lojalności wobec Estonii oraz wykazać się trwałym dochodem zapewniającym utrzymanie²¹. Obywatelem Estonii może też zostać osoba, która zamieszkuje w Estonii od 1940 roku.

Wymagania te zostały zatwierdzone przez Wysokiego Komisarza. Wobec powyższego również są zgodne z wymogami międzynarodowymi. Przez wielu starających się o obywatelstwo wielką przeszkodą jest język estoński. Jednak procedury te są standardowymi wymaganiami. Ponadto estońskie prawo dotyczące mniejszości narodowych jest w tej chwili bardzo zliberalizowane i ogólnie w Europie uznane za łagodne. Podstawą do tego stwierdzenia jest przyjęta przez parlament estoński w listopadzie 2001 roku nowelizacja ordynacji wyborczej polegająca na rezygnacji z wymogu obowiązkowej znajomości języka estońskiego, przez osoby ubiegające się o miejsce w parlamentach i samorządach, muszą posiadać obywatelstwo. Osoby, które przebywają na terenie Estonii tymczasowo (do nich zalicza się bezpaństwowców i cudzoziemców) mogą natomiast brać udział w lokalnych wyborach rządowych. Mogą też podejmować pracę w państwowych oraz prywatnych instytucjach.

W Estonii istnieją również rządowe programy ds. Integracji. Powołane do życia instytucje są niezbędne, zwłaszcza na terenach, gdzie odsetek mniejszości jest największy (np. Narva). Do największych i zarazem najważniejszych zaliczyć można Program o integracji CMB- Zarząd (Biuro, Departament) ds. Obywatelstwa i Migracji współpracujący z różnymi organizacjami i instytucjami oraz Międzynarodową Organizację ds. Migracji (IOM). Połączenie tych dwóch działających prężnie organizacji (CMB oraz IOM) zakłada integrację obszarów, gdzie występują największe skupiska ludności rosyjskojęzycznej tj. Narva, okręg Ida-Virumaa.

W 1998 roku powstał projekt o traktujący o Integracji wszystkich obywateli w Estońskim Społeczeństwie²². Według tej najważniejszej Ustawy Riigikogu najważniejsza jest zmiana postawy w stosunku do problemu nie – Estończyków. Nie – Estończycy muszą mieć szacunek do kraju, w którym żyją jako potencjalni uczestniczyć w estońskim życiu społecznym. Ważne jest też stworzenie w Estonii systemu edukacji grającego jedną z głównych ról w integracji, poprawa znajomości języka estońskiego wśród nie- Estończyków w ciągu kilku najbliższych lat. Dzięki adaptacji w życiu społecznym Estonii doszłoby do zmniejszenia regionalnej izolacji a to z kolei byłoby ostatnim krokiem do całkowitego zintegrowania społeczeństwa²³.

W 1993 roku powołano do życia również ustawę o autonomii kulturalnej mniejszości narodowych. Za mniejszość narodową uznaje się grupę, która liczy minimum 3000 tys. osób i musi udowodnić związek z zamieszkiwaniem na terenach Estonii oraz wyrażać chęć zachowania swojej kultury, języka, religii. Przedstawiciele mniejszości samodzielnie wybierają Radę Kultury, która może tworzyć własne organizacje terytorialne, instytucje kulturalne, oświatowe. Aby funkcjonowanie Rady Kulturalnej odbywało się zgodnie z prawem, powołano też urząd doradczy (tzw. Rada Konsultatywna Mniejszości Narodowych lub okrągły stół mniejszości) który zajmuje się rozwiązywaniem problemów mniejszości. Działalność tego organu opiera się na spotkaniach z prezydentem oraz premierem Estonii²⁴. Podobny urząd stworzony został tez na Łotwie, Litwie.

Prócz wyszczególnionych wyżej najważniejszych projektów, których celem jest zmiana napięć etnicznych ważna jest też zmiana całej świadomości tj. stereotypów). Estonia jest otwarta na podtrzymywanie kontaktów z innymi państwami. W związku z tym, zawiera też umowy, podpisuje traktaty (dotyczące ochrony mniejszości narodowych, gospodarcze i inne) nie tylko z państwami ościennymi. Te dwustronne porozumienia są dodatkowym gwarantem przestrzegania praw.

Konkludując, uważam, że prawo estońskie w stosunku do mniejszości narodowych jest prawem liberalnym, ale jeszcze nie do końca ukształtowanym. Sądzę, że można je przyrównać (w niektórych kwestiach²⁵) do prawa węgierskiego, którego celem również jest zjednoczenie społeczeństwa, a dążenie do tego wyraża się już w samym definiowaniu mniejszości, o czym pisałam wyżej. Takie systemy, to gwaranty swobód obywatelskich, koncentrujące się przede wszystkim na stworzeniu takich warunków, by mieszkańcy państwa czuli się bezpiecznie, by każdy obywatel miał pewność istnienia i respektowania swoich praw, bez względu na pochodzenie, czy posługiwanie się innym językiem. Sądzę, że to z kolei (poczucie bezpieczeństwa) prowadzi do zrodzenia się zaufania a tym samym wzrostu kapitału społecznego.

W Estonii najważniejsza jest świadomość tego, iż niemożliwe jest stworzenie idealnego prawa, ze względu na istnienie ponad stu mniejszości narodowych. To właśnie jest przyczyną tego, iż niemożliwe jest porównywanie Estonii do całej rzeszy innych państw. Jedynie Węgry oraz byłe republiki radzieckie mogłyby stanowić pewien punkt odniesienia. O ile jednak o węgierskim prawie można powiedzieć, iż jest ono najbardziej rozwinięte w dziedzinie ochrony mniejszości w Europie, o tyle prawa mniejszości w byłych republikach (nie wliczam Estonii) nie są ani w większości przypadków rozwinięte ani tym bardziej respektowane. Za przykład może posłużyć prawo litewskie, które nie dość, że nie definiuje mniejszości (a jest przecież państwem wielonarodowym) to nie zabrania też dyskryminacji²⁶. Podobna sytuacja wykształciła się na Białorusi, gdzie do problemów związanych z mniejszościami dochodzą też spory dotyczące używania języka narodowego – białoruskiego. To wszystko wywołuje animozje nie tylko pomiędzy Białoruskimi obywatelami a reprezentantami innych narodowości, ale też pomiędzy władzami a wszystkimi członkami społeczeństwa.

Estonia na tle innych krajów w swej polityce dotyczącej mniejszości narodowych jest państwem poważnie przykładającym się do stworzenia takiego prawa, które scaliłoby społeczeństwo. Mimo, iż nie omijają jej największe problemy etniczne, czy ciągłe skargi ze strony mniejszości rosyjskiej (też rosyjskojęzycznych obywateli).

Republika jest jednym z niewielu państw, które w tak szybkim czasie odbudowało swoją gospodarkę oraz zmieniło (pozytywnie) niemal cały system prawny.

Chęć i cele, jakie stawia sobie to małe państwo a także pozytywne oceny Wysokiego Komisarza o działaniu systemu prawnego, zatwierdzenie większości ustaw przez komisję UE, stanowią podstawę, do uznania tych starań za wielki krok naprzód²⁷ a tym samym możliwość stworzenia w przyszłości takiego systemu, który odwoływałby i ujmował wszystkie problemy związane z mniejszościami zamieszkującymi tereny Estonii.

Przypisy:

¹Szymańska H., Problem baskijski, [w:] Spory i konflikty międzynarodowe, pod red. W. Malendowskiego, Wrocław 1999, s. 124-144.
²S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001, s.58.
³J. Wróbel, Ośrodki kultury polskiej na Wschodzie, [w:] Państwo Polskie wobec Polaków na Wschodzie, pod red. T. Gąsowskiego, Kraków 200, s. 221-226.
⁴Osoby te posługują się też innym paszportem (z wpisem alien), ponieważ na Łotwie istnieją dwa rodzaje paszportów; paszport obywatela i nieobywatela – dla osób, które nie przeszły procesu naturalizacji, [w:] Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, J. Zieliński, Warszawa 2000, s. 99.
⁵A. Antipenka, Współczesny Białorusin (przeżywający kryzys etniczny), [w:] Narody i stereotypy, pod red. T. Walas, Kraków 1995, s.95 – 98.
⁶Dane te pochodzą z wykładu przeprowadzonego przez prof. Witolda Maciejewskiego dnia 4.04.03 na UAM-ie, w ramach zajęć The Baltic Sea Region (tematem zajęć były języki Regionu Morza Bałtyckiego).
⁷J. Sienkiewcz, Być Polakiem na Litwie: błogosławieństwo czy przekleństwo, [w:] Państwo polskie wobec Polaków na Wschodzie, pod red. T. Gąsowskiego, Kraków 2000, s. 275 i dalsze.
⁸W 1920 roku, Pakt z Trianon pozbawił Węgry około 2/3 terytorium zmniejszając tym samym liczbę ludności o około 1/3.
⁹S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001, s.153.
¹⁰Żródło: Dz.U. Nr 4, poz.25, s.31.
¹¹Uchwała nr 145/91 Rady Ministrów z dnia 15 listopada 1995 r. w sprawie współpracy z Polonią, emigracją i Polakami za granicą. Warszawa 1991. (Materiały udostępnione przez Ambasadę RP w Tallinie, Estonia).
¹²tamże, s. 1-6 (284-288).
¹³J. Sozański, Prawa mniejszości narodowych w niepodległej Litwie, Łotwie i Estonii, Warszawa 1998, s. 19
¹⁴Por. S. Isakow, Rosyjska mniejszość narodowa w Estonii, [w:] Polacy w Estonii, pod red. E. Walewandera Lublin 1998, s. 346 – 374.
¹⁵S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001, s.46.
¹⁶za przykład może posłużyć spór graniczny pomiędzy Estonią a Rosją. Chodzi o tereny położone na wschód od rzeki Narva. Tereny te do roku 1940 należały do Estonii, potem jednak przejęła je Rosja. Do dziś Estonia zgłasza roszczenia względem tegoż terytorium, jednak bez powodzenia. Do tego dochodzi też podsycany przez Rosję konflikt pomiędzy ludnością rosyjską a Estończykami (najwięcej Rosjan zamieszkuje Narvę i okolice). Moskwa oskarża władze Estonii o dyskryminowanie mniejszości rosyjskiej. Zob. [w:] Nacjonalizm w Europie Środkowo – Wschodniej, S. Wojciechowski, Wrocław 1998, s. 65 i 69.
¹⁷Democratic multiculturalism: A new model of national integration (in Estonia), Raivo Vetic, The Aland Islands Peace Institute (Mariehamn, Finland) 2000, s. 22.
¹⁸Referendum rozpisano na podstawie przepisów ustawy zasadniczej z 1938 roku.
¹⁹R, Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1998, s. 264.
²⁰Jeśli dziecko ma mniej niż 15 lat, wniosek składają rodzice lub opiekunowie.
²¹www.mig.ee/eng/lisa/eesti_koda.html (Rządowa strona internetowa, dział – Obywatelstwo), 02-09-17.
²²Jest to tłumaczenie dosłowne.
²³Źródło: National guidelines for integration of non – Estonians into Estonian society (RT I 1998, 57, 866), [w:] www.mig.ee/eng/lisa/integr.htm (oficjalna strona rządowa Estonii), 02 – 09 – 17.
²⁴J. Sozański, Prawa mniejszości narodowych w niepodległej Litwie, Łotwie i Estonii, Warszawa 1998, s. 62.
²⁵chodzi mi o podobieństwa wynikające ze składu narodowościowego tych państw, co jest tez związane z historycznymi uwarunkowaniami, mającymi wpływ na póĄniejsze tworzenie prawa w oparciu o demokratyczne przesłanki, takie jak wolność czy tolerancja. Zarówno Estonia jak i Węgry to państwa najjaśniej definiujące mniejszości a także, starające się uwzględniać niemal każdy aspekt związany z życiem społecznym członków mniejszości.
²⁶Op. cit. 21.
²⁷uważam, że gdyby istniał jakiś cień wątpliwości, co do nieprzestrzegania międzynarodowych Paktów, Konwencji czy ustaw, Komisja UE nie zatwierdziłaby w żadnym wypadku kandydatury Estonii do UE.