W dniu czternastego października 1980 roku, w prasie radzieckiej Estonii ukazało się ogłoszenie ETA (Estońskiej Agencji Telegraficznej) zatytułowane: „W prokuraturze”. „Prokuratura wszczęła postępowanie karne w stosunku do autorów oraz inicjatorów poważnych zamieszek, jakie miały miejsce w Tallinie w ostatnim czasie. Zamieszki, w które zaangażowane były grupy młodych ludzi, wywołały uzasadnione oburzenie i niezadowolenie robotników. Przeciwko chuliganom uczestniczącym w tym ruchu zostaną podjęte kroki prawne. Okoliczności podda się dokładnej kontroli, po czym sprawcy zostaną pociągnięci do odpowiedzialności, tak jak nakazuje prawo”.
Ten czterdziestoośmiowyrazowy tekst (w języku estońskim) jest jedyną wzmianką w prasie radzieckiej odnoszącą się do bieżących akcji politycznych podejmowanych przez młodzież w Tallinie i innych regionach Estonii. Pomijając ETA, zamieszki zostały omówione w szkołach oraz innych instytucjach. W związku z tym, że świadkiem tych wydarzeń było wielu turystów przybyłych z okolicznych republik, po całym Związku Radzieckim rozprzestrzeniły się plotki. Wszystko to miało miejsce i zmusza/skłania nas do napisania tego listu.
Przemoc towarzysząca tallińskim wydarzeniom jest powodem do niepokoju. Pojawiły się kolejne głosy poparcia. Użycie siły jest znakiem, że w naszym społeczeństwie dochodzi do niebezpiecznych podziałów na nauczycieli i ich uczniów, rodzi się konflikt między przywódcami a tłumem. Zjawisko potęguje niechęć do tolerowania życia, takim jakie jest.
Uważamy, że taka sytuacja jest niebezpieczna i nie może zwyciężyć bez poniesienia tragicznych konsekwencji przez Estonię i wszystkich, którzy tu mieszkają. Nasilających się okoliczności nie można zagłuszyć, a tym samym byłoby również niewybaczalnym ignorować głęboko zakorzenione przyczyny, które doprowadziły do obecnego stanu rzeczy. W związku z tym czujemy się zobowiązani, aby skierować państwa uwagę na następujące kwestie.
Jest mało prawdopodobne, że demonstracje z udziałem tysięcy młodych ludzi miały miejsce w wyniku nakłonienia do nich przez jednostki. Wydaje nam się, że te manifestacje były w rzeczywistości aż przesadnym odbiciem niezadowolenia wielu Estończyków starszego pokolenia. Mamy do czynienia z problemem społecznym o znacznych rozmiarach, na tak wielką skalę, która okazałaby się niemożliwa bez udziału całego naszego społeczeństwa. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest zasygnalizowanie całemu społeczeństwu problemu.
Niezadowolenie pogłębiało się w ciągu ostatnich lat, ale czynniki odpowiedzialne za umacnianie się tego niezadowolenia nabierały kształtu znacznie dłużej. Powstało ono w wyniku licznych społeczno-ekonomicznych problemów, których do tej pory nie rozwiązano. Trudności napotykane w codzienności (długie kolejki w sklepach, niedobory żywności i towarów konsumpcyjnych, nieudolna dystrybucja tych towarów) stanowiły tło dla konfliktów, którym sprzyjają alkoholizm, przestępczość, brak stabilności w życiu rodzinnym, jak i wiele innych szkodliwych zjawisk. Nieład charakteryzujący stan praw ludności Estonii miał ścisły związek ze wspomnianymi konfliktami.
Inne problemy eksponowano na forum w większym lub mniejszym stopniu, ale wydaje się, że te powiązane z kwestią narodowości szufladkowano pod etykietą chuligaństwa, aż do chwili obecnej. Dlatego skupiamy się w tym liście, przede wszystkim, na narodowym aspekcie konfliktów społecznych. Konflikty wynikłe z kwestii narodowościowych są istotne z uwagi na fakt, że ich przyczyny nie zostały omówione publicznie z odpowiednią dozą szczerości – co ilustruje komunikat ETA cytowany wcześniej. Naszym zdaniem niepewność, a w niektórych przypadkach nawet obawa o tożsamość narodową, która istnieje u dwóch największych grup etnicznych w Estonii, Estończyków i Rosjan, jest źródłem konfliktów i zgrzytów między narodowościami w Estonii. Lęk motywuje irracjonalne, często jawne i agresywne zachowanie.
Niepewność i strach istnieją ze względu na szereg czynników, zarówno obiektywnych i subiektywnych występujących w przyrodzie. Czynniki te podczas ich omawiania nie mogą być brane pod uwagę osobno. Muszą być argumentowane łącznie: wydarzenia dotyczące sfery realiów ekonomicznych, demograficznych i kulturalnych są postrzegane i interpretowane w sposób nieunikniony przez pryzmat nacjonalizmu. Niepewność Estończyków co do ich przyszłości jest powodowana przez następujące warunki:
– szybki proporcjonalny spadek estońskiej populacji, zwłaszcza w Tallinie, gdzie Estończycy zaczynają stanowić mniejszość;
– zasięg korzystania z języka estońskiego w biznesie, codziennych sprawach, nauce i w innych dziedzinach, trend charakteryzujący się obowiązkiem przedstawienia prac na temat języka i literatury estońskiej w języku rosyjskim, oraz przez używanie wyłącznie języka rosyjskiego w oficjalnych materiałach reklamowych przygotowywanych z okazji czterdziestej rocznicy Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej;
– ograniczenie nakładu czasopism i książek w języku estońskim, zwłaszcza takich jak materiały dotyczące kultury miejscowej oraz zahamowanie badań naukowych w dziedzinie kultury rodzimej;
– hiperboliczna i nieudolna propaganda kładąca nacisk na nauczanie języka rosyjskiego w szkołach i przedszkolach, częściowo ujawniająca się na lekcjach historii, kosztem innych narodów, po wpłaty dokonywane przez Rosjan;
– nierównomierny i przeciążony podatkami narzuconymi przez Radę Wszystkich Wspólnot rozwój przemysłu, przymykającej oko na towarzyszące temu zaburzenia równowagi ekologicznej;
– jednostronne propagowanie dwujęzyczności wśród Estończyków, bez wkładania podobnego wysiłku w przypadku cudzoziemców, okoliczność, która pogłębia u estońskiej społeczności poczucie, że jej język ojczysty jest uważany za drugorzędny {(brak analogii do Russky yazyk v estonskoi shkole [język rosyjski w estońskiej szkole) w celu nauczania języka estońskiego w szkołach lokalnych};
– wyznaczanie na stanowiska i pozycje związane z problemami krajowo-społeczno-kulturowymi osób dysponujących niewystarczającą znajomością estońskiej kultury i charakteryzujących się brakiem zainteresowania wobec niej.
Decyzje, które krzywdzą estońskie uczucia narodowe są zwykle postrzegane jako ekonomicznie konieczne. Niemniej jednak wydaje nam się, że gorycz oczywista u Estończyków nie może nie wywierać szkodliwego wpływu na efektywność gospodarki i jakości pracy. Można przypuszczać, że Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, wraz z innymi nie-estońskimi nacjami osiadłymi w Estonii, doświadczają trudności w ustaleniu swojej tożsamości etnicznej. Pochodzą z różnych krajowych, geograficznych i społecznych środowisk. Psychologiczne różnice pomiędzy Estończykami i innych narodowościami pozostają zupełnie niezbadane.
Poziom równości, który do tej pory został osiągnięty, jest często przeceniany. Konflikty między narodowościami często rozwijają się dlatego, gdyż ludzie nie rozumieją zachowania innych ludzi i w rezultacie padają ofiarą niepoprawnych interpretacji. Jest niezwykle ważne, aby dowiedzieć się więcej na temat społecznych, etnicznych i kulturowych problemów dotykających imigrantów w Estonii i ustalić ich podobieństwo do trudności, na jakie napotykają Estończycy.
Podobnie, należy bez wątpienia przeprowadzić sondy, dyskutować i pisać na temat typów postaw i zachowań Estończyków, które przeszkadzają innym. Nieufność jest zjawiskiem powszechnym między dwoma podstawowymi grupami narodowościowymi, tworzy żyzny grunt dla uprzedzeń, stereotypowych wyobrażeń czy pogłosek, prowadzących nas ponownie do potrzeby ustanowienia i rozpowszechnienia obiektywnych informacji o sytuacji. Kiedy prawdy brakuje, stajemy przed obliczem niedoboru najeżonym niebezpieczeństwami.
Niektóre aspekty estońskiej świadomości narodowej można łatwo urazić, a ich nierozpoznanie może mieć poważne konsekwencje. Nadwrażliwość Estończyków, zwłaszcza na temat ich języka, można wyjaśnić w świetle faktu, że Niemcy, którzy władali tu od wieków starali się wpoić Estończykom niemoc, bezużyteczność, a nawet szkodliwy charakter kultury, opierającej się na języku estońskim. Rządy carskie, które nastąpiły później, stosowały tę samą taktykę. Estończycy stworzyli kulturę opartą na ich własnym języku, mimo nacisków i kpin ze strony niemieckich właścicieli gruntów i rządu carskiego, nadając w ten sposób językowi estońskiemu symboliczne znaczenie dla Estończyków. Przypominał im o zaciętych walkach o ludzką godność. Jedynie osoba, która mówi po estońsku lub przynajmniej przejawia wyraźny respekt ma szansę nawiązać z Estończykami ścisłe relacje. Osoba, która mieszka w Estonii od lat i nie wykazuje szacunku dla języka estońskiego i kultury, świadomie czy też nie, obraża estońskie poczucie godności. Stosunek do języka estońskiego jest kwestią kluczową w rozwoju stosunków między Estończykami i innymi grupami narodowościowymi w Estonii.
Powyższe stwierdzenia nie pretendują do miana wyczerpującej analizy wielości postaw, które występują u podstawowych grup narodowościowych w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Naszym celem jest jedynie wskazać niektóre z podstawowych problemów – przede wszystkim potrzebę by zająć się kwestiami narodowości. Muszą być uczciwie i dokładnie zbadane i omówione na wszystkich poziomach, począwszy od dyskusji ściśle naukowych i rozszerzając je na obszerne dyskusje w prasie, radiu, telewizji oraz w szkołach i przedsiębiorstwach.
Aby wykluczyć powtórzenie się wydarzeń, które miały miejsce w Tallinie i złagodzić istniejące napięcia pomiędzy narodowościami, należy coś zrobić, aby zmniejszyć obawy Estończyków co do bezpieczeństwa ich teraźniejszości i przyszłości oraz zagwarantować, że rdzenni mieszkańcy Estonii będą mieć zawsze ostatnie słowo na temat losów ich kraju i ludzi. Kwestia przyszłości Estonii nie powinna być podejmowana jedynie przez Radę Ministrów Wszystkich krajów należących do Wspólnoty, władze centralne lub inne jednostki administracyjne. Wszystkie istotne społeczno-ekonomiczne przedsięwzięcia, takie jak tworzenie lub rozwój wielkich gałęzi przemysłu, powinny być poprzedzone analizą ewentualnych konsekwencji społecznych, psychologicznych i ekologicznych, a także przez publiczną dyskusję.
Od czasu rewolucji, język estoński został poparty gwarancjami konstytucyjnymi i jest używany w Estonii jako język urzędowy we wszystkich aspektach życia społecznego. Każdy Estończyk zamieszkały w granicach Estońskiej SRR posiadał oczywiste prawo do edukacji na poziomie średnim i wyższym w języku estońskim oraz do korzystania z języka estońskiego w mowie i piśmie prowadząc interesy. Uważamy, że prawne potwierdzenie tej zasady przez Radę Najwyższą Estońskiej SRR musiało przejść długą drogę w kierunku normalizacji ówcześnie niezdrowej sytuacji.
Konflikty narodowościowe mogą łatwo prowadzić do nieufności i eskalacji nienawiści oraz sprawić, że pokojowa ewolucja społeczeństwa będzie niemożliwa. Taka ewolucja jest jedynym realnym wynikiem współpracy pomiędzy wszystkimi tutejszymi grupami narodowościowymi. Pragniemy, aby Estonia stała się i pozostała „ziemią, na której ani jedna osoba nie będzie cierpieć z powodu obelg i przeszkód spowodowanych jego lub jej językiem ojczystym czy też pochodzeniem etnicznym, gdzie panuje zrozumienie pozbawione nienawiści wśród grup narodowościowych, gdzie wśród różnorodności panuje jedność kulturowa i gdzie niczyja duma narodowa nie ponosi uszczerbku ani nie jest zagrożona.
Tallinn-Tartu, 28 października 1980 roku
Do dokumentu zostały dołączone podpisy następujących osób:
Priit Aimla – satyryk i dziennikarz
Kaur Alttoa – historyk sztuki, syn znanego badacza literatury
Madia Aruja – inspektor ochrony środowiska
Lehte Hainsalu – pisarka
Mati Hint – językoznawca, syn dobrze znanego i powszechnie tłumaczonego powieściopisarza Aadu Hinta
Fred Jüssi – biolog, fotograf przyrody i pisarz
Andres Langemets – poeta i krytyk
Marju Lauristin – socjolog, córka byłego premiera sowieckiej Estonii, jej matka była członkiem partii komunistycznej
Peeter Lorents – naukowiec, matematyk
Vello Lõugas – znany archeolog
Aira Kaal – poetka, członkini Partii Komunistycznej, uprzywilejowana przez władze
Maie Kalda – wybitny krytyk literatury
Tõnu Kaljuste – muzyk, chórmistrz, dyrygent
Toomas Kall – artysta, rysownik i satyryk
Jaan Kaplinski – poeta, dramaturg i eseista, wysoko ceniony w Estonii i wśród emigrantów
Peet Kask – naukowiec, fizyk
Heino Kiik – pisarz
Jaan Klõšeiko – fotograf i artysta, pół-Ukrainiec
Kersti Kreismann – nagradzana aktorka teatralna, żona Matiego Unta, który także podpisał ten list
Alar Laats – student teologii
Aare Laht – naukowiec
Endel Nirk – wybitny literaturoznawca i jednym z głównych współpracowników Instytutu Języka i Literatury Estońskiej SRR Akademii Nauk
Lembit Peterson – reżyser teatralny
Arno Pukk – biolog
Rein Põllumaa – lekarz
Paul-Eerik Rummo – najwybitniejszy poeta swojego pokolenia (ur. 1942), jego sztuka „Kopciuszek”, została wyprodukowana w Nowym Jorku w 1971 r. przez LaMaMa Theater
Rein Ruutsoo – naukowiec, historyk i socjolog
Tonis Rätsep – aktor
Ita Saks – tłumacz literatury łotewskiej na język estoński
Aavo Sirk – naukowiec
Mati Sirkel – tłumacz literatury niemieckiej na język estoński
Jaan Tamm – historyk i archeolog
Rein Tamsalu – naukowiec
Andres Tarand – biolog
Lehte Tavel – krytyk literacki
Peeter Tulviste – psycholog
Mati Unt – jeden z najwybitniejszych prozaików młodego pokolenia (ur. 1944), tłumaczony na kilka języków
Arvo Valton – autor krótkich form literackich i powieści, należał do awangardy absurdu, powszechnie tłumaczony
Juhan Viiding – bardzo znany aktor (ur. 1948) i poeta, znany pod pseudonimem Jüri Üdi
Aarne Üksküla – aktor teatralny i filmowy
Tłumaczenie: Irena Rośkiewicz
