Gubernie bałtyckie aż do czasów panowania Aleksandra III (1881-1894) cieszyły się szeroką autonomią. Rządzący nimi Niemcy bałtyccy posiadali swój własny samorząd i władzę nad tamtejszymi narodami – Łotyszami oraz Estończykami. Częstokroć także rosyjscy władcy decydowali się na rekrutację pośród miejscowej szlachty swoich generałów, czy dyplomatów. Władze nad trzema bałtyckimi guberniami sprawowały lokalne zgromadzenia szlacheckie – Baltische Ritterschaften.
Z tego powodu, gdy władze carskie postanowiły zintegrować Estlandię, Livlandię oraz Kurlandię z resztą kraju, w pierwszej kolejności zaatakowały ich pozycję. Młody car zapewne także pod wpływem takich publikacji jak „Okrainy Rossii” Jurija Samarina zdecydował się na zerwanie umowy jaką Piotr Wielki zawarł z niemiecką szlachtą w 1710 roku. Publikacja Samarina miała wyraźnie zabarwienie nacjonalistyczne i krytykowała Niemców. Jako alternatywę w stosunku do dawnej polityki caratu proponowała rusyfikację. Aleksander zapoznał się z nią dzięki swojemu wychowawcy, późniejszemu oberprokuraorowi świętego synodu, Konstantinowi Pobiedenescowi, który także miał podobne poglądy.
Przyczyn rusyfikacji możemy poszukiwać także pośród panującej w drugiej połowie XIX wieku sytuacji politycznej. Tradycyjny sojusz trzech dworów cesarskich rozpadł się i nowe zjednoczone Niemcy stały się poważnym zagrożeniem dla Rosji. Rosjanie twierdzili, że nadchodzi czas państw narodowych, dlatego też i oni podobnie jak II Rzesza i Włochy muszą dążyć do unifikacji. Z tego powodu możemy przypuszczać, że Imperator był mocno zdeterminowany w swoim postanowieniu. Dzięki temu za rusyfikację bałtyckich guberni wzięto się dosyć metodologicznie.
I. Rewizja Manaseina
Wstępem do okresu rusyfikacji była rewizja senatora Manaseina przeprowadzona w okresie od 5 maja 1882 do 31 sierpnia 1883. Manasein był prawnikiem, w tym czasie pełnił funkcję dyrektora jednego z departamentów w Ministerstwie Sprawiedliwości. Rewizja spotkała się ze sporą radością ze strony estońskich chłopów. Gdy gubernator Estlandii stwierdził, iż na jego terenie jest ona niepotrzebna, ponieważ car dosyć często przebywał tutaj na wakacjach i zna sytuację w guberni, miejscowa ludność prosiła by jednak ją przeprowadzono. Liczyli na to, że ich postulaty dotyczące zniesienia władzy Niemców w szkolnictwie i estońskim kościele luterańskim dotrą do Petersburga i zostaną wprowadzone w życie. Postulowali m.in. wprowadzenie zasady obieralności pastorów przez wiernych. Pragnęli by dotychczas dominujący w życiu publicznym język niemiecki został zastąpiony przez estoński. Z prośbą o wprowadzenie języka lokalnego do administracji, sądownictwa oraz samorządu już w 1864 roku wystąpili w czasie akcji petycyjnej do „dobrego cara” Adam Peterson i Johann Koler. Jednakże zamiast spodziewanej łaski otrzymali w Petersburgu odmowę, a Petersena skazano nawet na karę roku pozbawienia wolności. Także Manasein wyciągnął kompletnie inne wnioski z przeprowadzonej przez siebie rewizji i zaproponował by to język rosyjski zastąpił niemiecki. W jego mniemaniu był to najlepszy środek na drodze do pełnej integracji krajów bałtyckich z resztą Imperium. Senator zaproponowane przez siebie zmiany miał następnie możliwość wprowadzać w życie jako minister sprawiedliwości.
II. Nowe władze gubernialne
Kolejnym krokiem na drodze do przygotowania gruntu pod rusyfikację było przeprowadzenie zmian we władzach gubernialnych. Nowymi gubernatorami Estlandii, Kurlandii, oraz Inflant zostali – Aleksander Szachowski, Konstantin Paszczenko oraz Michaił Zinowjew. Najgroźniejszym z nich okazał się pierwszy, najmniej radykalny w swych rusyfikacyjnych poczynaniach był ostatni. Gubernator Inflant nawet podziwiał osiągnięcia Niemców i poziom rozwoju podległej mu prowincji. Wcześniej sprawował swoją funkcję w Turkiestanie, dlatego też miał możliwość porównać stopień rozwoju różnych części Imperium. Ten jednak niemalże zawsze wypadał na korzyść nadbałtyckich prowincji. Wystarczy bowiem wziąć pod uwagę poziom analfabetyzmu panujący w różnych częściach Imperium. Jak wykazał pierwszy ogólnorosyjski spis powszechny z 1897 roku w Rosji tylko 21% ludności potrafiło czytać i pisać. Tymczasem w nadbałtyckich guberniach ten problem praktycznie nie istniał i niemalże 100% mieszkańców tych ziem posiadło taką umiejętność. Jednakże takie dane nie interesowały Szachowskiego i w Rewlu najwcześniej wybuchł konflikt pomiędzy administracją carską a lokalnym samorządem. Osią sporu stała się kwestia w jakim języku powinna się odbywać korespondencja pomiędzy obydwoma ośrodkami władzy. Trzeba zaznaczyć, że Niemcy bardzo długo stawiali opór nowym zarządzeniom. Jednakże z czasem cała administracja uległa rusyfikacji i niemieccy urzędnicy musieli nauczyć się rosyjskiego.
III. Rusyfikacja sądownictwa i administracji
Podobnie wyglądała sytaucja w zakresie sądownictwa oraz systemu policyjnego. W tym ostatnim przypadku projekt zmian przygotowała specjalna komisja pod przewodnictwem wiceministra spraw wewnętrznych Wiaczesława Plehwy. Ten sam rosyjski urzędnik w 1899 roku został także sekretarzem stanu Wielkiego Księstwa Finalandii i prowadził rusyfikację także w tym kraju. Jego propozycję zostały na tyle skutecznie wprowadzone w życie, że Niemcom udało się ocalić jedynie tzw. policję myzną. Jej funkcjonariusze pełnili służbę w niemieckich majątkach ziemskich. Niemcom nie udało im się jednak przeforsować uczynienia z bałtyckich guberni jednego okręgu sądowego, którego władze znajdowałyby się w Rydze. W tym zakresie nastąpiła pełna unifikacja z resztą kraju. Należy odnotować, że pozytywną stroną tych zmian była utrata przez niemiecką szlachtę kontroli nad estońskimi chłopami. Już w 1865 roku odebrano jej prawo do wymierzania kar cielesnych. Brak kontroli ze strony szlachty w przyszłości dopomógł w emancypacji młodego narodu. Podobna w skutkach była reforma administracji przeprowadzona na jej najniższym parafialnym poziomie. Dzięki działaniom Rosjan do lokalnych rządów weszli przedstawiciele estońskich chłopów.
IV. Rusyfikacja szkolnictwa
Dużym wstrząsem dla Niemców Bałtyckich były zmiany w szkolnictwie. Jego wysoki poziom zawdzięczano kilku ważnym zasadom. Szkoła była bezpłatna i obowiązkowa. Jeżeli rodzice nie chcieli posłać do niej swojego dziecka to narażali się nawet na kary grzywny. Placówki miały charakter wyznaniowy. Dlatego też kontrolę nad nimi oprócz szlachty, sprawowali również luterańscy pastorzy. Oni także z reguły byli narodowości niemieckiej. Reforma z 17 maja 1887 roku likwidowała niemieckie zwierzchnictwo nad szkolnictwem elementarnym i przekazywała jego kierownictwo administracji gubernialnej. Negatywnie odbiło się to na sytuacji ludności estońskiej. Wcześniej budżet szkolnictwa na poziomie elementarnym w połowie pochodził ze składek niemieckich panów a w połowie ze składek ludności wiejskiej. Jednakże teraz Niemcy stracili zainteresowanie dla dalszego finansowania rozwoju tych placówek. Właściciele ziemscy pozwalali również by językiem nauczania był estoński. Tymczasem Rosjanie postanowili wprowadzić rosyjski już do pierwszej oraz drugiej klasy szkoły podstawowej. Po tym jak pod kontrolę Rosjan przeszło również szkolnictwo średnie Niemcy postanowili zlikwidować także swoje gimnazja, gdzie kształcili się estońscy nauczyciele. Zamknięto nawet najstarsze w Europie niemieckie gimnazjum w Tallinie. Była to słynna Szkoła Katedralna (Domschule). Jego absolwenci należeli do elity społecznej, politycznej i kulturalnej bałtyckich Niemców. Należy jednak zaznaczyć że szkolnictwo średnie w Inflantach miało całkowicie niemiecki charakter. Gimnazja wzorowano na ich pruskich odpowiednikach, nauczano w języku niemieckim i większość uczniów rekrutowała się spośród Niemców. Gdy przedstawiciele estońskiego ruchu narodowego zaczęli zgłaszać postulaty wprowadzenia do nich języka estońskiego Niemcy głośno przeciwko takim pomysłom protestowali. Z tego powodu wielu ich uczniów ulegało procesowi germanizacji. Reakcją Estończyków na tą sytuację była inicjatywa budowy ich własnego gimnazjum. Wokół tej idei powstało wiele komitetów kwestowych, zbierających na ten cel przez ponad 15 lat pieniądze. Niestety kolejnym smutnym epizodem rusyfikacji było przeznaczenie tak zgromadzonych środków na szkołę z rosyjskim językiem wykładowym. Miało to miejsce w 1888 roku. Rusyfikacja nie ominęła również słynnego Uniwersytetu w Tartu skąd musiała odejść większość niemieckich profesorów. Jedynie najbardziej uparci tacy jak Zoge von Manteuffel, wybitny chirurg, który wykonywał pionierskie operacje nerki, czy serca nauczyli się rosyjskiego i prowadzili wykłady w tym języku. Wcześniej była to uczelnia o niepodważalnej renomie, na której pracowali wybitni naukowcy. Wystarczy tutaj wymienić choćby Friedricha Struve, profesora astronomii który opublikował katalog 3112 gwiazd podwójnych, z których sam odkrył 2343. Struve był także znakomitym wychowawcą, a jeden z jego potomków pracował w USA przy programie Apollo. Również w Tartu powstała pierwsza w Rosji uniwersytecka klinika psychiatryczna. Nie było to przypadkiem gdyż właśnie medycyna spośród wszystkich fakultetów stała na najwyższym poziomie. Niestety te czasy minęły wraz z nadejściem rusyfikacji. Doszło nawet do tego, że starych niemieckich profesorów zastępowali nauczyciele akademiccy, którzy nie posiadali tytułu magistra. Nawet Rosjanie przyznawali, że uniwersytet podupadł.
V. Polityka władz rosyjskich w stosunku do samorządu nadbałtyckich guberni
Ostatnim etapem rusyfikacji był atak na niemieckie instytucję samorządowe. Niemcy próbowali oprzeć się wprowadzeniu tradycyjnych rosyjskich ziemstw, w skład których wchodziliby przedstawiciele nie tylko szlachty, ale i chłopów oraz mieszczan. Twierdzili, że taki krok całkowicie zlikwiduje autonomię Inflant. Plany starano się wprowadzić w życie przez cały okres lat 80. XIX wieku. Jednakże bałtycka szlachta z wielką determinacją broniła tradycyjnych landtagów i Rosjanom jedynie w zakresie samorządu miejskiego udało się przełamać hegemonię Niemców. W 1877 roku w życie weszła rosyjska reforma urbanistyczna z 1870 roku. W praktyce jednak i tutaj niemieckie elity zachowały dużą część wpływów. Zmiany bowiem w głównej mierze dotyczyły prawa wyborczego. Możliwość głosowania przyznano każdemu mężczyźnie powyżej 25 roku życia. Jednocześnie jednak wyborców podzielono na trzy kurie i wprowadzono dosyć wysoki cenzus majątkowy. Dlatego też przedstawiciele dopiero co rodzącej się burżuazji estońskiej mogli się zapisać jedynie do trzeciej kurii. Nad pierwszą i drugą kontrolę nadal sprawowali Niemcy. Na dodatek w 1892 roku cenzus jeszcze bardziej zwiększono. Niemniej jednak i w tym aspekcie zaznaczyły się centralistyczne dążenia rosyjskiego rządu, gdyż i ta zmiana była następstwem ogólnopaństwowej reformy.
VI. Stosunek Estończyków do rusyfikacji
Poczynania władz rosyjskich po części były również podyktowane obawą, iż miejscowa ludność może ulec germanizacji. Z drugiej jednak strony wydają się dosyć naiwne oczekiwania Rosjan, iż odrzucenie kultury niemieckiej automatycznie zaowocuje przyjęciem rosyjskiej.
Pomimo niektórych korzystnych dla estońskiego ruchu narodowego zabiegów Estończycy generalnie byli przeciwni rusyfikacji. W głównej mierze wynikało to z niezrealizowania ich postulatów. Mieszkańcy Estonii nie chcieli zastąpienia języka niemieckiego rosyjskim, a docenienia ich własnej kultury oraz tradycji. Estończycy musieli zaczekać aż do odzyskania niepodległości na zrealizowanie postulatów ruchu narodowego.
VII. Kwestie wyznaniowe a rusyfikacja
Z problemem rusyfikacji nieodłącznie wiąże się również kwestia zmian w stosunkach wyznaniowych na terenie ziem estońskich. Cerkiew od zawsze stanowiła podporę i część państwa rosyjskiego. Dlatego też władzom nie mogła pozostać obojętna sprawa estońskich konwertytów. Chłopów, którzy licząc na poprawę swojego losu przechodzili na wiarę cara. Z tego też powodu zabiegi władz gubernialnych, które dążyły do tego by zmusić niemieckich właścicieli ziemskich do wydzielenia im ziemi pod nową cerkiew także możemy uważać za część programu rusyfikacyjnego. Wiele dla poprawy stanu posiadania kościoła prawosławnego w Inflantach poczynił nowy arcybiskup Rygi. Władyka Arseniusz został powołany na to stanowisko w 1887 roku. Owocem jego działań było nie tylko odnowienie starych i budowa nowych cerkwi, ale i założenie w 1891 roku żeńskiego Piuchtiackiego Monasteru Zaśnięcia Matki Bożej. Jego budowa nie byłaby możliwa bez wsparcia ze strony gubernatora Szachowskiego. Aby miejscową ludność przyciągnąć do prawosławia msze w klasztorze odprawiano nie tylko w języku starocerkiewnosłowiańskim, ale i estońskim. Z kolei do dziś symbolem czasów rusyfikacji jest wybudowana w sercu Tallina, na wzgórzu Toompea cerkiew pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego – tego samego, który na zamarzniętym jeziorze Pejpus pokonał rycerzy Zakonu Inflanckiego. Również ta budowa została zainicjowana przez Szachowskiego, choć nie dożył on jej otwarcia w 1900 roku. Nową tallińską archikatedrę konsekrował już następny arcybiskup Rygi Aganfagel.
Bibliografia:
1. Topij A., Ludność niemiecka wobec rusyfikacji guberni bałtyckich 1882-1905.
2. Topij A., Szkolnictwo i nauka w guberniach bałtyckich Rosji w drugiej połowie XIX w., w: Historia, Dydaktyka, Media-księga pamiątkowa poświęcona prof. Januszowi Rulce w czterdzieściolecie pracy naukowej, red. B. Tarnowska.
3. Sinilind S., Estonia in the Prison of Nations.
4. Laar, M., Wojna w lesie : walka Estonii o przetrwanie 1944-1956.
5. Lewandowski J., Estonia.
6. Raun T., Estonia and the Estonians
