Haapsalu (niem. i szw. Hapsal). Miasto w zachodniej części kraju. Siedziba władz administracyjnych regionu Läänemaa. Port morski. Uzdrowisko klimatyczne i balneologiczne (jedno z najstarszych w kraju). Miasto leży u południowego brzegu zatoki swego imienia (Haapsalu laht). W przekładzie z języka estońskiego jego nazwę można odczytać jako zagajnik osikowy (осиновая роща). Ślady bytności ludzkiej w tych okolicach sięgają VI w. Miejscowość założona została między 1260 a 1270 jako kolejna po Leal i Alt-Pernau siedziba biskupstwa ÖselWiek (Saare-Lääne). Uformowana przy niej osada kupiecko-rzemieślnicza otrzymała 1279 prawa miejskie oparte na wzorcu ryskim. Po przeniesieniu stolicy biskupiej do Arensburga na Ozylii miasto straciło na znaczeniu politycznym, a zajęcie tych terenów przez Rosję początkiem XVIII w. poskutkowało także spadkiem jego rangi strategicznej. Odkrycie i zbadanie u zarania kolejnego stulecia zdrowotnych właściwości tutejszego szlamu morskiego, czego dokonał bałtoniemiecki lekarz Karl Abraham Hunnius (1797–1851), uczyniło z Hapsal znane uzdrowisko bałtyckie. 1805 powstały pierwsze urządzenia kąpieliskowe. Regularne kuracje rozpoczęto 20 lat później. Haapsalu ściągało kuracjuszy krajowych i zagranicznych (Finlandia, Szwecja, Niemcy). Modne było zwłaszcza wśród petersburskiej arystokracji; letnie miesiące spędzała w Гапсаль rodzina carska tudzież takie osoby jak np. kompozytor Piotr Czajkowski. Rozwój uzdrowiska przyczynił się do ogólnego ożywienia gospodarczego miasta. To przede wszystkim z myślą o kuracjuszach doprowadzono 1905–1907 szerokotorową linię kolejową z Tallinna (Keila–Haapsalu raudtee). 1783–1917 miasto było siedzibą władz powiatowych (Kreis Wiek; Haapsalu kreis; Гапсальский уезд, Викский уезд). W Hapsal przyszedł na świat Ferdinand Johann Wiedemann (1805–1887), badacz języków ugrofińskich, autor pierwszego słownika estońsko-niemieckiego (1869) oraz gramatyki języka estońskiego (1875). Do 1944 okolice miasta tworzyły jedno z głównych skupisk Szwedów Przybrzeżnych. W starym porcie zaprasza przy Sadama tänav 32 powołane 1992 muzeum tej ludności (Rannarootsi Muuseum, Aibolands Museum). W okresie radzieckim liczba mieszkańców wzrosła przez 8,5 tys. (1959) oraz 13,0 tys. (1979) do 15,1 tys. (1989). Schyłkiem tej epoki (1989) Rosjanie stanowi 25,4% (a wraz z Ukraińcami i Białorusinami 30,8%). Obecnie na obszarze 10,6 km² żyje 10,1 tys. (82% Estończyków). W gospodarce miasta dominuje przetwórstwo spożywcze (zwłaszcza ryb) oraz przemysł lekki. Miasto odgrywa istotną rolę w regularnej komunikacji promowej z wyspami Archipelagu Moonsundzkiego. Z Rohuküla sadam, przystani promowej we wsi Rohuküla gm. Ridala, 6 km na zachód od Haapsalu, odbijają promy pasażerskie na Hiumę i Vormsi. W turystyce Haapsalu określane bywa mianem Bałtyckiej Wenecji. Historyczne centrum miasta zajmuje wąski półwysep, mocno wrzynający się między Eeslaht od zachodu i Haapsalu Tagalaht od wschodu (obie zatoki są fragmentami Haapsalu laht), przecięty przybrzeżnymi wodami Suur viik (Große Wiek) i Väike viik (Kleine Wiek). Starówka, ze średniowiecznym ciągiem ulicznym i drewnianą zabudową pochodzącą przeważnie z wieków XIX–XX, obramowana jest od strony morza pasami zieleni przy Õhtu kallas (Wieczorne Wybrzeże), Vaikne kallas (Ciche Wybrzeże) i Aafrika kallas inaczej Aafrika rand (Wybrzeże Afrykańskie). Ku południu rozprzestrzeniają się dzielnice mieszkaniowe i przemysłowe. Główną pamiątką przeszłości jest usytuowany na sztucznym wzniesieniu w centrum miasta kompleks zamkowo-katedralny. Powstała w XIII w. i rozbudowana w następnych stuleciach warownia, pierwotnie rezydencja biskupia, strzeżona była przez potężne mury obronne grubości do 1,8 m i wysokość 10–15 m (do dziś przetrwało ok. 800 m). Wespół z fortyfikacjami miejskimi tworzyły one jedną linię obronną. Wraz z zajęciem Estonii przez Szwedów w XVII w. zamek przestał służyć celom obronnym, zaś w kolejnym stuleciu, po częściowym wyburzeniu murów przez Rosjan, obrócił się w ruinę. Ok. 1270 zakończono budowę pierwszego kościoła katedralnego. Wzniesiony w międzyepoce romańsko-gotyckiej został on później poszerzony o okrągłą kaplicę chrzcielną i zakrystię, by przy 425 m² stać się jednym z największych jednonawowych kościołów Bałtyki. Poważnie uszkodzona 1563 podczas wojny inflanckiej świątynia została odrestaurowana przez Szwedów w I połowie XVII w. 1688 kościół padł pastwą pożaru, a 1726 ofiarą burzy. Między 1886 a 1889 poddano go rekonstrukcji, częściowo sfinansowanej z datków miejscowych Niemców. Ze świątynią związana jest popularna legenda; głosi ona, iż w środkowym oknie baptysterium ukazuje się podczas pełni księżyca w sierpniowe noce Biała Dama; postać owa miała być ukochaną jednego z zamkowych kanoników, która za swe kontakty z duchownym zamurowana została w ścianie katedry. Wśród innych budynków uwagę zwraca późnobarokowy (1775) Stary Ratusz, w którym znalazło lokum regionalne Laänemaa Muuseum. Z tego samego okresu pochodzi sąsiedni dom pastora Glecknera. Wzniesiony 1772 gościł 1804 cara Aleksandra, a od 1840 mieści aptekę. Nieodległy EELK Jaani kirik powstał w XVI w. efektem przebudowy magazynu handlowego, a 1690 otrzymał wieżę (obecna 1856). W budynku niegdysiejszego magistratu miejskiego Rüütli tänav 2 przebywał 1715 car Piotr Wieki. Nad Tagalaht stoi dom zdrojowy z przełomu XIX i XX w. Rzucającym się w oczy obiektem, poniekąd symbolem Haapsalu, jest zlokalizowany w zachodniej połaci miasta drewniany budynek dworca kolejowego. Wzniesiony 1907 stanowił końcowy punkt uruchomionego podówczas żelaznego szlaku z miejscowości Keila, 25 km na zachód od Tallinna (1920 trasę przedłużono do portu Rohuküla). W chwili otwarcia dworzec dysponował najdłuższym (214 m) zadaszonym peronem w Europie, dostawionym z okazji wizyty w Haapsalu cara Mikołaja II. Obecnie do Haapsalu nie docierają już pociągi. Mimo protestów społecznych odcinek Riisipere–Haapsalu został dla ruchu pasażerskiego zamknięty 1995 i zlikwidowany 2004. Tereny dworcowe wykorzystywane są przez muzeum kolejnictwa (Eesti Raudteemuuseum). Eksponuje ono m.in. stare lokomotywy i wagony. Wzdłuż dawnych torów kolejowych ku Riisipere prowadzi na odcinku ok. 50 km trasa rowerowa. Za dworcem kolejowym rozciąga się od zachodu park leśny i plaża Paralepa (Ranna tee 2). Od południozachodu przylega do miasta alevik Paralepa (Ridala vald). Ciut dalej w tym samym kierunku, a niecałe 5 km od centrum miasta, w obrębie Kiltsi küla (niem. Weißenfeld) znajdują się resztki pałacu należącego ongiś do rodu UngernSternberg. 1523 wspomniano po raz pierwszy sąsiedni rycerski majątek ziemski (Linden im Kirchspiel Roethel in Wiek; Ungru mõis). Rzeczony obiekt (Lindenhof) wzniesiony został w latach 90. XIX w. jako kopia zamku Merseburg w Sachsen-Anhalt. Nigdy całkiem nie ukończony stoi w ruinie od lat 40. dostarczając w czasach radzieckich materiału budowlanego dla pobliskiej wojskowej bazy lotniczej. Typowym suwenirem przywożonym z Haapsalu są wełniane szaliki wyrabiane tutaj od XIX w.
Opis miasta pochodzi z monografii „Estonia. Monografia krajoznawcza” Jarosława Swajdo.
