Dawniej Juriew, Dorpat (do 1893 roku). Liczy 101,2 tysięca mieszkańców (w 2003 roku; drugie pod względem liczebności miasto Estonii). Miasto położone w środkowej części kraju, port nad rzeką Emą, na zachód od jeziora Pejpus. Ważny ośrodek przemysłowy: przemysł maszynowy (maszyny rolnicze), metalowy, skórzany, włókienniczy, spożywczy, chemiczny, lekki. Węzeł kolejowy i drogowy. Sławny uniwersytet (założony w 1632 roku – Academia Gustaviana, w 1699 roku przeniesiony do Parnawy, istniał z przerwami do 1710 roku, reaktywowany w 1802 roku, początkowo niemiecki, od 1893 roku rosyjski). Estońska Akademia Rolnicza (założona w 1951 roku). Muzea, między innymi sztuki, etnograficzne, miejskie, starożytności. Ośrodek turystyczny.
Historia
Założony jako gród Estów (znany od V wieku, zwany wówczas Tarpatu). W 1030 roku zdobyty przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego (nazwany Jurjew). W 1215 roku zdobyte przez Zakon Kawalerów Mieczowych, od tego momentu pod nazwą Dorpat. Od 1224 roku siedziba biskupstwa. Od XIII do XV wieku członek Hanzy. Odgrywało ważną rolę w handlu z Rusią. W 1558 roku zdobyte przez Iwana IV Groźnego i w 1582 roku na mocy pokoju w Jamie Zapolskim przekazane Polsce, stolica województwa. Miasto miało duże znaczenie w walce z krzyżakami. W 1625 roku opanowane przez Szwedów. Od roku 1704 należało do Rosji. W latach 1893-1919 pod nazwą Jurjew. W 1721 roku na mocy pokoju w Nystad oficjalnie przekazane Rosji. Od końca XVIII wieku centrum naukowe Estonii, między innymi od 1632 roku i ponownie od 1802 roku uniwersytet, początkowo niemiecki, od 1893 roku rosyjski (kształciło się w nim wielu Polaków), od 1919 roku estoński. W 1920 roku w Tartu podpisano układ pokojowy między Rosją Radziecką a Estonią (2 lutego) i Finlandią (14 października). W latach 1919-1940 oraz od 1991 roku miasto niepodległej Estonii, w latach 1941-1944 pod okupacją niemiecką, a w latach 1940 oraz 1944-1991 należało wraz z całą Estonią do ZSRR. W czasie II wojny światowej zniszczone w około 50%, odbudowane.
Zabytki
Gotyckie, ceglane kościoły bazylikowe w ruinie: katedra Św. Piotra i Pawła (XIII-XV wiek), kościół Św. Jana Chrzciciela (XIV, XVIII wiek) z zespołem rzeźb terrakotowych z XIV wieku. Prochownia, wczesnoklasycystyczny ratusz (z lat 1782-1784), kościół Św. Pawła (budowany w latach 1915-1917, Eliel Saarinen). Zespół budynków uniwersyteckich (z lat 1804-1809), klasycystyczne domy mieszkalne. Budynek organizacji studenckiej (z 1902 roku). Budowle użyteczności publicznej z lat 20. i 30. XX wieku.
Uniwersytet
Drugie co do wielkości miasto w kraju udziela schronienia bez mała 10 tys. studentów, uczących się na jednym z najstarszym w krajach nadbałtyckich uniwersytetów. Do Tartu (dawniej Dorpat, Jurjew) najlepiej przyjechać w czasie hucznie obchodzonych Wiosennych Dni Uniwersytetu (Ulikooli Kevadpaevad), na przełomie kwietnia i maja, gdy na Placu Ratuszowym i okolicznych uliczkach odbywają się różnego rodzaju imprezy: od jarmarków, poprzez tańce, popisy akrobatyczne, sztuczne ognie, zabawy i konkursy, po biegi uliczne i pochody w średniowiecznych zbrojach lub w samej tylko przepasce biodrowej. W parku na Toomemagi organizowane są wówczas koncerty muzyczne, po rzece Emajőgi pływa stateczek wycieczkowy, odbywają się zawody pontonowe i kajakarskie. Aż do I wojny światowej językiem wykładowym na słynnej tartuskiej uczelni był niemiecki. Podczas zaborów, szczególnie zaś po zamknięciu przez władze carskie Uniwersytetu Warszawskiego, kształcili się tu Polacy, nie chcący zdobywać wiedzy na uczelniach rosyjskojęzycznych w Królestwie i Rosji. Jeden ze studentów, Bronisław Limanowski, w swych Pamiętnikach 1835-1870 pisze, że ówczesne Tartu miało „charakter zupełnie niemieckiego miasta. Język niemiecki panował wszędzie: w urzędach, na katedrach uniwersyteckich, w sklepach, na ulicy. Właściwe miasto było z prawej strony Embachu. Miało ono piękny staroniemiecki wygląd, zwłaszcza główna ulica Ritterstrasse (Rycerska) przedstawiała się wspaniale. Lecz największą ozdobą było wzgórze piętrzące się nad miastem i porosłe bujnym lasem, tak zwane Domberg, od dawnej katedry katolickiej, w której ongiś kazał Piotr Skarga.”
Nowy gmach główny uniwersytetu (1803-1809) przy ulicy Ulikooli, według niemieckiego profesora Johanna Wilhelma Krause to najlepszy przykład dorpackiego klasycyzmu. Szczególnie cenny jest wejściowy portyk z sześcioma greckimi kolumnami krytymi gzymsem i tympanonem. Dwa skrzydła boczne, wyraźnie kontrastujące z resztą, oraz kościół uniwersytecki (obecnie mieści bibliotekę) dobudowano w poł. XIX w. Najcenniejszym pomieszczeniem wewnątrz jest bez wątpienia bogato zdobiona aula, odbudowana po pożarze w 1965 r., w której dziś odbywają się koncerty muzyczne. W południowym skrzydle muzeum uniwersyteckiego, założonego w 1803 r. przez przybyłego z Gdańska profesora Karola Morgensterna, oglądać można gipsowe kopie słynnych starożytnych rzeźb, posągów, plastikowe odlewy waz i monet. Przy ulicy Jaani (róg Lutsu) wznosi się ceglany XIV-wieczny Jaani kirik (kościół św. Jana), najstarszy w mieście. Trójnawowa bazylika wsparta filarami, wyróżnia się masywną wieżą od strony zachodniej, przede wszystkim zaś terakotowymi figurkami nieznanego bliżej autorstwa. Blisko kościoła zwiedzić można wczesnoklasycystyczny Uspieński Sobór (1776-1783) z jego potężną kopułą, ośmiokątnym wnętrzem i dwuczłonową dzwonnicą.
Na Uniwersytecie w Tartu kształciło się wielu znanych specjalistów oraz wykłady prowadzili znani naukowcy (np. botanik niemiecki Matthias Jakob Schleiden w 1863 roku).
Atrakcje turystyczne
Wykładany brukiem Raekoja plats (plac Ratuszowy) w kształcie trapezu otoczony jest z północnej strony rzędem klasycystycznych kamienic z jasnymi fasadami (podobne kamienice po stronie południowej uległy zniszczeniu podczas wojny). W czasie, gdy Estonia należała do ZSRR, miejsce to nosiło nazwę Noukogude plats (Plac Radziecki). Wąską zachodnią pierzeję zamyka ratusz (raekoda), jeden z ciekawszych przykładów stylu przejściowego między barokiem a wczesnym klasycyzmem. Obiekt stoi na miejscu poprzedniego (1693 r.), który spłonął w 1775 r. Prace budowlane trwały od 1782 do 1786 r., ratusz wzniesiono według planów rostockiego architekta J. Waltera (1733-1802). W efekcie powstał dwupiętrowy budynek wzorowany nieco na pałacykach niderlandzkich, z charakterystycznym dachem zwieńczonym wieżą zegarową. Uwagę zwraca wspaniała fasada, ozdobny fronton, owalne okienko, a także 12 pilastrów. Wśród kamienic ciekawie przedstawiają się domy pod numerami 2, 6, 8, 12, 16 i 18, zwłaszcza ten ostatni, czyli dom Barcleya de Tolly’ego (1793 r.), w którym niegdyś mieszkał wybitny rosyjski dowódca i minister wojny z okresu 1812-1814. Cały plac powstał na bagnach, stąd też fundamenty niektórych kamienic z czasem zaczęły osiadać – jedna z nich pochyliła się tak bardzo, że mieszkańcy żartobliwie porównują ją do krzywej wieży w Pizie. Mijając ruchliwą ulicę Vabaduse od strony wschodniej, plac przechodzi w nabrzeże rzeki Emy z pięknym mostem Kaarsild, postawionym w 1959 r. na miejscu zniszczonego w czasie wojny podobnego obiektu z 1783 roku. Kaarsild odgrywa ważną rolę w życiu miejscowej społeczności żakowskiej. Zgodnie z tradycją, każdy student, który otrzyma ocenę niedostateczną z egzaminu i chce ją poprawić, musi przejść po szerokim na pół metra betonowym łuku nad mostem.
Poza wyżej wspominanymi, Tartu ma ponad 20 różnych tematycznie, mniejszych i większych muzeów. Niekoniecznie trzeba zwiedzać je wszystkie, lepiej wybrać jedno lub dwa zgodne z zainteresowaniami. Do ciekawszych należą: filia Estońskiego Muzeum Narodowego, J. Kuperjanovi 9 (tel. 421311 i 421251, fax 422254; śr.-nd. 11.00-18,00; pt. bezpł.); Muzeum Miejskie, Oru 2 (tel. 422022; śr.-nd. 11.00- 18.00); Muzeum Sztuki, Vallikraavi 14 (tel. 441143; 11.00-18.00; zamkn. pn. i wt: pt. bezpł.); Muzeum Zabawek, Lai 1 (tel. 82536; śr.-nd. 1 1.00-18.00). oraz działające przy uniwersytecie Muzeum Geologiczne, Vanemuise 46 (tel. 465839; śr.-sb. 10.00- 16.00) i Muzeum Zoologiczne, Vanemuise 46 (tel. 465833; śr.-nd. 10.00-16.00). Zainteresowani estońską literaturą powinni zajrzeć do Muzeum Literatury, Vanemuise 42 (tel. 430035, fax 420426; pn.-czw. 9.00-17.00. pt. 9.00-16.30; bezpł.). Również w domach pisarzy urządzono interesujące muzea. Warto zwiedzić dom-muzeum Oskara Lutsa przy Riia 38 (tel. 428060; 11.00-17.00, nd. 13.00-17.00, zamkn. pn. i wt.) oraz Karla Ristikivi, Hermanni 18 (tel. 421745; 11.00-16.00. zamkn. sb. i nd.). Interesujące wydaje się także Estońskie Muzeum Rolnictwa na wolnym powietrzu w Ulenurme (tel. 412397 i 412597, fax 412598; 10.00- 18.00); dojazd autobusem oznaczonym „Lennujaam” bądź „Uhti” do przystanku „Ulenurme”. Przy ulicy Lai 40 mieści się ogród botaniczny działający pod patronatem uniwersytetu (8.00-20.00; 5-10 kr), w którym na obszarze 3,1 ha zgromadzono ponad 5 tys. roślin – można tu również obejrzeć rosarium i palmiarnię z bananowcami.
